Powiat bydgoski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z CBY)
Powiat bydgoski
powiat
Ilustracja
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

TERC

0403

Siedziba

Bydgoszcz

Starosta

Wojciech Porzych

Powierzchnia

1394,8 km²

Populacja (31.12.2020)
• liczba ludności


120 432[1]

• gęstość

85,1 os./km²

Urbanizacja

27,77%

Tablice rejestracyjne

CBY

Adres urzędu:
ul. S. Konarskiego 1/3
85-066 Bydgoszcz
Szczegółowy podział administracyjny
Plan powiatu bydgoskiego
Liczba gmin miejsko-wiejskich

2

Liczba gmin wiejskich

6

Liczba sołectw

124

Położenie na mapie województwa
Położenie na mapie województwa
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Powiat bydgoski – powiat w Polsce (województwo kujawsko-pomorskie), utworzony w 1999 roku w ramach reformy administracyjnej. Jego siedzibą jest miasto Bydgoszcz.

Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Powiat bydgoski ziemski składa się z ośmiu gmin graniczących z obszarem administracyjnym Bydgoszczy. Obejmuje obszar 1398 km² (7,8% powierzchni województwa) i usytuowany jest w centralnej części województwa kujawsko-pomorskiego. Od zachodu graniczy z powiatami: nakielskim i sępoleńskim, od północy z: tucholskim i świeckim, od wschodu z: chełmińskim i toruńskim, a od południa z: inowrocławskim i żnińskim. W centrum powiatu znajduje się jego stolica Bydgoszcz, która administracyjnie tworzy własny powiat miejski[2].

Sieć osadnicza[edytuj | edytuj kod]

Sieć osadniczą powiatu tworzą dwa miasta: Koronowo i Solec Kujawski, 124 sołectwa oraz 215 wsi[3]. Sześć wsi liczy ponad 2 tys. mieszkańców, a kolejne 11 – ponad 1 tys. W 2017 roku ludność powiatu wynosiła 114 tys. osób, rosnąca dynamicznie od początku lat 90. XX w.[4]

Gminy[edytuj | edytuj kod]

Gminy powiatu bydgoskiego:

Gmina Powierzchnia
(km²) 		Liczba ludności
30 grudnia 2016 		Gęstość zaludnienia
(osób/km²) 		Pracujący Podmioty REGON Zmiana populacji 1995-2016
(%) 		Saldo migracji 1995-2016 Nowe mieszkania 1995-2016 Zalesienie
(% pow.)
Białe Błota (gmina) Białe Błota[5] 123 20 694 169 7279 3190 124,9 9299 3690 53,0
Dąbrowa Chełmińska (gmina) Dąbrowa Chełmińska[6] 125 8218 66 915 680 24,0 1066 690 44,1
Dobrcz (gmina) Dobrcz[7] 130 11 352 87 1166 998 34,3 1841 1014 6,5
Koronowo (gmina) Koronowo[8] 412 24 218 59 3090 1867 6,2 289 1161 30,8
Nowa Wieś Wielka (gmina) Nowa Wieś Wielka[9] 148 9929 67 1782 1097 51,4 2679 906 61,6
Osielsko (gmina) Osielsko[10] 102 13 279 131 2647 2324 128,0 6559 3087 56,8
Sicienko[11] 180 9915 55 983 917 32,8 1413 953 19,4
Solec Kujawski (gmina) Solec Kujawski[12] 175 16 813 96 4867 1601 8,1 886 1092 74,0

Miasta[edytuj | edytuj kod]

Mapa powiatu
Solec Kujawski – tunel pod linią kolejową 18 przy rondzie im. burmistrza Antoniego Nawrockiego
Koronowo – panorama miasta z krawędzi doliny Brdy, w oddali bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Koronowie

Na obszarze powiatu znajdują się dwa miasta: Solec Kujawski (lokacja w 1325) i Koronowo (1368), w których mieszka łącznie 27 tys. osób tj. 23% populacji całego powiatu. Do 1875 roku częścią składową powiatu była jego stolica Bydgoszcz, którą wyodrębniono w powiat miejski, a do 1973 roku także miasto Fordon, włączone później w obszar administracyjny Bydgoszczy. Okresowo do powiatu bydgoskiego należały również miasta: Kcynia (1772–1816) oraz Barcin, Łabiszyn, Mrocza, Nakło nad Notecią, Rynarzewo i Szubin (wszystkie w latach 1772–1818). Na terenie powiatu są również miejscowości, które otrzymały prawa miejskie, lecz później je utraciły, bądź nie weszły one w życie: Byszewo (1286 – przywilej Ziemomysła inowrocławskiego dla klasztoru cystersów)[13], Trzęsacz (1289 – przywilej Przemysła II dla cystersów)[13], Czersko (1670 – przywilej Michała Korybuta Wiśniowieckiego dla wojewody poznańskiego Andrzeja Karola Grudzińskiego)[14], Ostromecko (1750 – przywilej Augusta III Sasa dla wojewody pomorskiego Pawła Michała Mostowskiego)[15] Największe miejscowości powiatu bydgoskiego (wyróżniono miasta)[16]:

Miejscowość Gmina Liczba ludności
2010
Solec Kujawski Solec Kujawski Solec Kujawski 15 497
Koronowo Koronowo Koronowo 11 263
Białe Błota Białe Błota 6176
Osielsko Osielsko 3900
Brzoza Nowa Wieś Wielka 3096
Łochowo Białe Błota 2977
Nowa Wieś Wielka Nowa Wieś Wielka 2352
Niemcz Osielsko 2143
Dąbrowa Chełmińska Dąbrowa Chełmińska 1967
Maksymilianowo Osielsko 1465
Dobrcz Dobrcz 1458
Żołędowo Osielsko 1323
Mąkowarsko Koronowo 1321
Osówiec Sicienko 1206
Murowaniec Białe Błota 1104
Tryszczyn Koronowo 1068
Ciele Białe Błota 1051
Kotomierz Dobrcz 1015
Borówno Dobrcz 1001
Ostromecko Dąbrowa Chełmińska 997
Czarże Dąbrowa Chełmińska 997
Wtelno Koronowo 953

Użytkowanie przestrzeni[edytuj | edytuj kod]

Etnografia[edytuj | edytuj kod]

Teren powiatu bydgoskiego stanowi mozaikę etnicznych wpływów, które są pozostałością po burzliwej przeszłości[17] oraz położenia na styku krain geograficznych, oddzielonych naturalnymi granicami[18]. Większość terenu należy do historycznych Kujaw Północnych, w których zanikły już tradycje etnograficzne, a ich mieszkańcy identyfikują się głównie z Krajną. Północno-zachodnia część powiatu położona na zachód od rynny jezior byszewskich należy do Krajny, prawobrzeże Wisły do historycznej Ziemi Chełmińskiej, a obszar zakola Noteci na południowy zachód od Brzozy – do Pałuk[19]. Od północy powiat graniczy z etnograficznymi krainami: Kociewia i Borowiaków Tucholskich[20].

Wpływ Bydgoszczy[edytuj | edytuj kod]

Dojazdy do pracy do Bydgoszczy według Narodowego Spisu Powszechnego 2011. Liczba osób zatrudnionych w Bydgoszczy w stosunku do liczby ludności w wieku produkcyjnym w gminach (%)[21]
Osiedle mieszkaniowe w Osielsku
Zabudowa w Niemczu
Dom w Gzinie Dolnym
Osiedle w budowie w Murowańcu

Powiat bydgoski ma charakter podmiejski, którego mieszkańcy w szerokim zakresie korzystają z bliskości miasta Bydgoszczy. Na jego obszarze nasilone jest zjawisko suburbanizacji. Od 1999 roku ludność powiatu wzrosła o 34% (z 85 do 114 tys. osób), a najbliższe centrum Bydgoszczy gminy: Osielsko i Białe Błota o 126% (z 15 do 34 tys.) W latach 1995–2016 w gminach wybudowano 12,5 tys. nowych mieszkań. Powiat zajmuje pierwsze miejsce w województwie pod względem salda migracji, liczby i metrażu oddawanych mieszkań, a pod względem wskaźników ekonomicznych (dochody własne, przedsiębiorczość, bezrobocie) znajduje w czołówce[4]. Znaczna liczba mieszkańców powiatu korzysta z usług wyższego rzędu w Bydgoszczy: miejsc pracy, szkół, szpitali, obiektów kultury, sportu, handlu, usług. Powiązania funkcjonalne z Bydgoszczą odzwierciedlają się we wzroście natężenia dojazdów, co generuje wzmożony ruch samochodowy na drogach prowadzących do Bydgoszczy. Jednocześnie powiat jako podmiejski postrzegany jest jako atrakcyjny inwestycyjnie, co przyczynia się do wzrostu liczby podmiotów gospodarczych[2]. Samorząd powiatowy oraz wszystkie gminy powiatu są sygnatariuszami Stowarzyszenia Metropolia Bydgoszcz, będącą wstępem do budowy związku metropolitalnego.

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Liczba ludności (dane z 31 grudnia 2007):

  Ogółem Kobiety Mężczyźni
  osób % osób % osób %
Ogółem 99 386 100 50 401 50,71 48 985 49,29
Miasto 26 039 26,20 13 588 13,67 12 451 12,53
Wieś 73 347 73,80 36 813 37,04 36 534 36,76
  • Piramida wieku mieszkańców powiatu bydgoskiego w 2014 roku[22].


Ludność powiatu bydgoskiego w latach 1995–2016[23]

Według danych z 31 grudnia 2019 roku[24] powiat zamieszkiwały 118 683 osoby. Natomiast według danych z 30 czerwca 2020 roku powiat zamieszkiwało 119 448 osób[25].

Warunki naturalne[edytuj | edytuj kod]

Krajobraz morenowy Pojezierza Krajeńskiego
Widok z Gzina na Dolinę Wisły

Geomorfologia[edytuj | edytuj kod]

Powiat bydgoski leży na pograniczu kilku wielkich pojezierzy: Południowopomorskiego, Wielkopolskiego i Chełmińsko-Dobrzyńskiego, a ponadto przecinają go wielkie doliny: Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka oraz Dolina Dolnej Wisły. W okolicach Bydgoszczy Wisła zakręca na północ tworząc ogromne zakole, do którego od zachodu wpływa Brda. Obie rzeki, jak również pradolinę bydgosko-nakielską, w której dnie płynie Kanał Bydgoski otaczają strome zbocza, poprzecinane jarami i dolinami denudacyjnymi[17]. Pod względem fizycznogeograficznym według podziału Jerzego Kondrackiego obszar powiatu leży w obrębie czterech makroregionów i siedmiu mezoregionów[26]:

Powiat charakteryzuje się rzeźbą młodoglacjalną ukształtowaną podczas fazy kujawskiej i krajeńskiej zlodowacenia bałtyckiego. Pod względem morfologicznym północną część powiatu zajmuje falista wysoczyzna morenowa o wysokości bezwzględnej 80–120 m n.p.m., rozcięta przez sandr Brdy oraz rynnę polodowcową jezior byszewskich. Na jej obszarze występują linie moren postojowych lodowca, widoczne w postaci ciągów wzniesień. Prawobrzeże Wisły to wysoczyzna morenowa, od zachodu ograniczona stromym zboczem Doliny Wisły. Część południową zajmuje natomiast szeroka na kilkanaście kilometrów Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka z systemem teras ograniczonych stromymi zboczami. Występują w niej utwory eoliczne – zalesione wydmy śródlądowe o wysokościach do 40 m. Dolina Wisły wykształcona została u schyłku plejstocenu i w holocenie, wskutek utorowania przez Wisłę szlaku odpływu wód ku północy w dawnej rynnie sandrowej Chełmno-Fordon (Fordoński Przełom Wisły). Zbocza Doliny (zachodnie zwane Zboczem Fordońskim, a wschodnie – Zboczem Mariańskim) mają wysokość względną dochodzącą do 60 m i rozczłonkowane są dolinkami i parowami denudacyjnymi o głębokościach do 50 m i długościach do 2 km. Strefy krawędziowe dolin i pradolin: Brdy, Wisły Kanału Bydgoskiego są dogodnymi punktami widokowymi.

Najniżej położonym miejscem w powiecie jest brzeg Wisły koło Trzęsacza – 26 m n.p.m., a najwyższym wzgórza moren czołowych – 155 m n.p.m. na zachód od rynny byszewskiej.

Wody[edytuj | edytuj kod]

Zalew Koronowski w Samociążku
Regaty na Zalewie Koronowskim

Powiat bydgoski leży na wododziale dorzeczy Wisły i Odry, których łącznikiem jest Kanał Górnonotecki i Kanał Bydgoski[26]. Do dorzecza Odry należy – za sprawą zlewni Noteci – fragment gmin: Nowa Wieś Wielka, Białe Błota i Sicienko, reszta obszaru do dorzecza Wisły. Głównymi ciekami naturalnymi są: Wisła, Brda, Krówka, Kotomierzyca, Struga Młyńska, a sztucznymi: Kanał Bydgoski, Górnonotecki, Notecki, Nowy Kanał Notecki, Kanał Zielona Struga, Kanał Chrośniański[26].

Na terenie powiatu znajduje się kilkadziesiąt jezior, z których połowa zlokalizowana jest w polodowcowej rynnie byszewskiej, a kilka na Wysoczyźnie Świeckiej i w Puszczy Bydgoskiej[3]. Największym akwenem jest Zbiornik Koronowski o długości 42 km, który powstał w 1961 roku po spiętrzeniu wód rzeki Brdy zaporą w Pieczyskach. Okalają je rozległe lasy, które na północy łączą się z Borami Tucholskimi. Wokół zbiornika rozmieszczona jest duża część powiatowej bazy turystycznej. W Pieczyskach, Romanowie, Samociążku, Sokole-Kuźnicy, Tuszynach zlokalizowane są całoroczne ośrodki wypoczynku[26].

Jakość wód jezior mieści się przeważnie w III klasie, a w II klasie – Jezioro Wierzchucińskie Duże oraz wody rzeki Brdy wraz z ciągiem jezior zaporowych[27].

Ważniejsze jeziora powiatu bydgoskiego[28]:

Nazwa Pow.
[ ha ] 		Głęb.
[m] 		Objętość
[tys. m³] 		Pow. zlewni
[km²] 		Klasa
czystości 		Uwagi
Borówno 43,8 14,1 3306 3,5 2,67
Długie 42,3 29,5 4163 172,0 rynna byszewska
Dobrcz 30,2 6,3 1333 11,2 3,55
Jezuickie 146,7 10,6 5063 103,2 2,67
Krosna 10,6 9,5 517 168,6 rynna byszewska
Krzywe 26,0 21,5 2071 189,2 rynna byszewska
Kusowo 44,0 9,2 1497 15,3 3,21
Słupowskie 119,9 34,4 9741 137,3 2,93
Studzienne 26,7 22,5 2750 148,0 rynna byszewska
Wierzchucińskie Duże 49,2 25,0 5690 142,3 2,47
Wierzchucińskie Małe 52,3 12,7 2851 144,6 2,67

Zbiorniki zaporowe na Brdzie[29]:

Nazwa Pow.
[ ha ] 		Objętość
[tys. m³] 		Wys. tamy
[m] 		Lata powstania Moc elektrowni
[MW] 		Uwagi
Zalew Koronowski 1560 80600 26 1950-1962 26 mieści w sobie kilkanaście połączonych jezior rynnowych
Zalew Tryszczyński 87 2200 4,5 1959-1962 3,3
Zalew Smukalski 94 2225 8 1950-1952 3

Gleby[edytuj | edytuj kod]

Ponad 40% gleb w powiecie należy do kategorii gleb średnich i lekkich. Na obszarach wysoczyzn: Pomorskiej, Krajeńskiej i Chełmińskiej w północnej części powiatu dominują gleby spoiste (zwięzłe) o wysokiej klasie bonitacji – III i IV (gmina Dobrcz, Koronowo i Sicienko)[30]. Na równinach sandrowych w gminie Koronowo oraz na tarasach Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej w południowej części powiatu (gmina Solec Kujawski, Białe Błota i Nowa Wieś Wielka) występują gleby piaszczyste o niskiej klasie bonitacyjnej V i VI, w dużej części porośnięte lasami. W dolinach rzecznych: Brdy, Wisły oraz Kanału Bydgoskiego dominują żyzne mady, gytie oraz torfy[30].

Lasy[edytuj | edytuj kod]

Puszcza Bydgoska

Wskaźnik lesistości powiatu wynosi 42% przy średniej krajowej 29%[30]. Stawia to powiat bydgoski na drugim miejscu w województwie (po powiecie tucholskim). Największym kompleksem leśnym jest Puszcza Bydgoska[3]. Natomiast fragmenty Borów Tucholskich otaczają Zalew Koronowski i Dolinę Brdy, dochodząc aż do terytorium Bydgoszczy[3]. Drzewostan lasów w 90% stanowi sosna, pozostałą część: dęby, brzozy, olchy, wiązy, wierzby, topole, lipy[26]. Krzewy występujące w lasach to przede wszystkim: jałowce pospolite, kruszyny pospolite, jarzęby, leszczyny, trzmieliny i inne[26]. Na północnych krańcach powiatu przebiega granica naturalnego występowania buka, zaś świerk można spotkać w lasach jako nasadzenia sztuczne. Poza kotliną toruńsko-bydgoską lasy mają większy udział gatunków liściastych. W Dolinie Fordońskiej występują lasy łęgowe (najbogatsze środowisko leśne w polskich warunkach klimatycznych), a największy ich kompleks znajduje się w bydgoskim zakolu Wisły. Administracyjnie lasy powiatu wchodzą w skład nadleśnictw: Bydgoszcz, Różanna, Żółędowo i częściowo: Runowo, Solec Kujawski i Toruń w obrębie RDLP w Toruniu[31].

Na północ od Bydgoszczy przebiega granica dwóch krain geobotanicznych: na północy związanych z Pojezierzem Pomorskim, a na południu z Nizinami Polski Środkowej[32].

Klimat[edytuj | edytuj kod]

Powiat bydgoski leży w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego. Średnia temperatura powietrza wynosi od -2 stopni Celsjusza w styczniu do +18 stopni w lipcu. Znaczne zróżnicowanie przestrzenne wykazują opady atmosferyczne: od 500 mm na południu powiatu do 550 mm na północy. Przeważają wiatry z kierunków: zachodniego i południowo-zachodniego. Najbliższe stacje meteorologiczne IMGW znajdują się w Bydgoszczy, Koronowie i Chrząstowie (powiat nakielski)[26].

Ochrona środowiska[edytuj | edytuj kod]

Nadwiślański Park Krajobrazowy – widok z grodziska w Strzelcach Dolnych
Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego
Wydmy Puszczy Bydgoskiej
Pomnik przyrody Jaskinia Bajka

Około 41% powierzchni powiatu to strefy przyrodniczo chronione, a 8% – parki krajobrazowe i rezerwaty[26].

Korytarze ekologiczne[edytuj | edytuj kod]

Powiat bydgoski z racji położenia w miejscu połączenia wielkich dolin i pradolin rzecznych, niemal w połowie zalesiony – zajmuje ważne miejsce w systemie obszarów chronionych. Przebiegają tu dwa korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym: Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka oraz Dolina Dolnej Wisły[33]. Od pradoliny wzdłuż Doliny Brdy i Zalewu Koronowskiego odchodzi jeszcze korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, zapewniający połączenie z Borami Tucholskimi – węzłem o znaczeniu międzynarodowym[30].

Parki krajobrazowe[edytuj | edytuj kod]

Natura 2000[26][edytuj | edytuj kod]

Obszary chronionego krajobrazu[26][edytuj | edytuj kod]

Użytki ekologiczne[26][edytuj | edytuj kod]

Na terenie powiatu znajduje się 283 użytków ekologicznych, najwięcej w gminach: Nowa Wieś Wielka (86), Dąbrowa Chełmińska (57), Koronowo (44) i Solec Kujawski (42)[26]. Są to najczęściej tereny bagienne, łąki i pastwiska oraz źródliska. Jednym z nich jest „Uroczysko Prodnia”, skąd rozpościera się widok na Przełom Dolnej Wisły pod Fordonem.

Rezerwaty przyrody[26][edytuj | edytuj kod]

Nazwa Gmina Pow.
[ha] 		Główny przedmiot ochrony Data założenia
Augustowo Dobrcz 6,7 ols porzeczkowy i torfowcowy, wierzba borówkolistnej na torfowisku 27 maja 1963
Bagno Głusza Koronowo 6,3 fauna łąk, bagien i torfowisk 9 grudnia 2003
Dziki Ostrów Nowa Wieś Wlk 74,7 dąbrowa świetlista z rzadkimi gatunkami runa 4 kwietnia 1977
Kruszyn Sicienko 72,7 zalesione zbocza Pradoliny Noteci, grąd zboczowy 25 lipca 1997
Las Mariański Dąbrowa Chełm. 31,8 grąd zboczowy ze źródliskami 23 lipca 1958
Linje Dąbrowa Chełm. 12,3 jedyne na Niżu Polskim stanowisko brzozy karłowatej 10 lipca 1956
Łażyn Solec Kujawski 26,2 180-letni bór sosnowy reprezentatywny dla Puszczy Bydgoskiej 29 stycznia 2002
Reptowo Dąbrowa Chełm. 3,6 stanowisko lęgowe czapli siwej 28 lipca 1962
Różanna Dęby Koronowo 5,9 200-letni drzewostan dębu szypułkowego 29 stycznia 2002
Tarkowo Nowa Wieś Wlk 6,3 fragment boru świeżego ze stanowiskiem wiśni karłowatej 15 września 1958
Wielka Kępa Dąbrowa Chełm. 27,8 fragment nadwiślańskiego lasu łęgowego na terenie zalewowym 25 sierpnia 1953

Pomniki przyrody[26][edytuj | edytuj kod]

Na terenie powiatu znajduje się 223 pomników przyrody, najwięcej w gminach: Dobrcz (57), Koronowo (47) i Osielsko (33)[26]. Są to najczęściej okazałe drzewa, grupy drzew, aleje przydrożne, stanowiska roślin chronionych, źródła lub głazy narzutowe. Jednym z oryginalnych pomników przyrody jest jaskinia Bajka koło Gądecza, utworzona w zlepieńcach zbocza Doliny Dolnej Wisły. Kilkadziesiąt okazów starodrzewu znajduje się w parku „Grabina” w Koronowie (24 ha), skąd roztacza się rozległy widok na meandrującą Brdę i leżące u podnóża miasto[34].

Infrastruktura[edytuj | edytuj kod]

Gospodarka[edytuj | edytuj kod]

Powiat bydgoski notuje najwyższe spośród powiatów ziemskich w regionie kujawsko-pomorskim wskaźniki gospodarcze[3]: niskie bezrobocie 4,6% według danych z końca września 2019r[35], wysoką aktywność zawodową ludności, dużą liczbę podmiotów gospodarczych, eksporterów oraz spółek z kapitałem zagranicznym itd. Gminy Białe Błota i Osielsko wykazują dodatni iloraz liczby osób przyjeżdżających/wyjeżdżających do pracy, co świadczy, że ściągają pracowników z otoczenia. W 2014 roku w strukturze zatrudnienia dominował przemysł i budownictwo (39%). Mniejsze znaczenie miał handel, transport, gastronomia, usługi oraz rolnictwo i leśnictwo[2]. Na terenie powiatu zarejestrowanych było 12 tys. podmiotów gospodarczych, względnie najwięcej w gminach: Osielsko i Białe Błota[2]. Głównym źródłem utrzymania mieszkańców jest praca najemna poza rolnictwem (32%). Osoby pracujące na rachunek własny poza rolnictwem stanowiły 5% ludności, a utrzymujący się z pracy w rolnictwie 3%[2]. W lokalnym przemyśle dominuje branża spożywcza, budowlana, chemiczna i lekka[26]. W Nowej Wsi Wielkiej znajduje się Baza Paliw PERN w Płocku o zasięgu regionalnym[26]. W Solcu Kujawskim działa Regionalne Centrum Przedsiębiorczości, w którego skład wchodzą: park przemysłowy (68 ha) oraz inkubator przedsiębiorczości[2]. Największe podmioty gospodarcze znajdują się w gminach Białe Błota i mieście Solec Kujawski. Sześć z nich zatrudnia ponad 250 osób, a jedna – ponad 1000 osób[2].

Rolnictwo[edytuj | edytuj kod]

Sad jabłoniowy w gminie Sicienko

Największy udział ludności utrzymującej się z rolnictwa występuje w gminach: Koronowo, Dobrcz i Sicienko[26]. W 2014 na terenie powiatu funkcjonowało 4 tys. gospodarstw indywidualnych o powierzchni powyżej 1 ha oraz gospodarstwa należące do osób prawnych. Połowa z nich produkuje żywność towarową na rynek krajowy. Średnia wielkość gospodarstwa wynosiła 15 ha i była wyższa niż średnia w kraju (9,7 ha)[30]. W strukturze zasiewów dominowały zboża (70%), a także: rzepak, ziemniaki i buraki cukrowe. Produkcja zwierzęca zlokalizowana jest głównie w sektorze indywidualnym zwłaszcza w zakresie trzody chlewnej (92%). Kilkadziesiąt gospodarstw prowadzi działalność agroturystyczną[30].

Surowce naturalne[edytuj | edytuj kod]

Na terenie powiatu bydgoskiego eksploatowane w ograniczonym stopniu są: kruszywa naturalne, surowce ilaste, źródła wód podziemnych, glina i torf[30].

Transport[edytuj | edytuj kod]

Drogi[edytuj | edytuj kod]

Przez terytorium powiatu przebiegają dwie drogi ekspresowe: S5 i S10, pięć dróg krajowych: 5, 10, 25, 56 i 80, dziewięć dróg wojewódzkich: 223, 243, 244, 248, 249, 254, 256, 397, 551 o łącznej długości 91 km oraz 397,5 km dróg powiatowych[30][3].

Na Zalewie Koronowskim od maja do października funkcjonuje prom w ciągu drogi powiatowej nr 1030C Cekcyn – Lubiewo – Sokole Kuźnica[2]. W 2020 roku planowana jest inauguracja promu na Wiśle w ciągu drogi wojewódzkiej nr 249 Czarnowo-Solec Kujawski[36].

Drogi rowerowe[edytuj | edytuj kod]

Skrzyżowanie dróg ekspresowych S5 i S10 w Białych Błotach
Stacja kolejowa na linii 131 w Trzcińcu

W 2014 roku sieć dróg rowerowych w powiecie miała długość 127 km, z czego 74 km pod zarządem Starostwa Powiatowego w Bydgoszczy[2]. Najdłuższymi ciągami rowerowymi są m.in.: szlak Bydgoszcz Czyżkówko-Koronowo (przebiegający częściowo szlakiem dawnej kolei powiatowej przez zabytkowy kratownicowy most nad Brdą), Bydgoszcz Osowa Góra-Wojnowo-Wierzchucinek, Lisi Ogon-Łochowice, czy też Stary Fordon-Ostromecko-Dąbrowa Chełmińska[37].

Kolej[edytuj | edytuj kod]

Przez terytorium powiatu przebiega sześć linii kolejowych: 18 (Kutno-Piła Główna), 131 (magistrala węglowa Chorzów Batory – Tczew), 201 (magistrala węglowa Nowa Wieś Wielka – Gdynia Port Centralny), 209 (Brodnica – Bydgoszcz Wschód), 241 (Tuchola – Koronowo) i 356 (Poznań Wschód – Bydgoszcz Główna)[38]. Przystanki kolejowe zlokalizowane są w: Brzozie, Chmielnikach, Prądocinie (nieczynny), Nowej Wsi Wielkiej, Ostromecku, Maksymilianowie, Solcu Kujawskim, Przyłubiu, Kotomierzu, Stronnie, Wudzynie, Dąbrowie Chełmińskiej, Gzinie, Mąkowarsku (nieczynny), Buszkowie (nieczynny), Koronowie (nieczynny), Zielonczynie, Białych Błotach (nieczynny), Trzcińcu, Pawłówku. Natomiast nieczynne już przystanki wąskotorowych Bydgosko-Wyrzyskich Kolei Dojazdowych zlokalizowane były w: Gościeradzu, Koronowie, Kopalni, Okolu, Wtelnie, Kasprowie, Goncarzewie, Teresinie, Morzewcu, Tryszczynie.

Port lotniczy[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Port lotniczy Bydgoszcz-Szwederowo.

Na terytorium gminy Białe Błota i częściowo miasta Bydgoszczy zlokalizowany jest port lotniczy Bydgoszcz-Szwederowo, który obsługuje regularne połączenia międzynarodowe. Statystyki ruchu za lata 2015–2016 to ok. 340 tys. pasażerów rocznie.

Żegluga śródlądowa[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Bydgoski Węzeł Wodny.

Powiat bydgoski leży na terenie, gdzie krzyżują się międzynarodowe drogi wodne: E40 (Wisła) i E70 (Wisła-Odra). Szlaki żeglugowe stanowią: Wisła, Brda skanalizowana, Kanał Bydgoski, Kanał Górnonotecki. Dostępny do żeglugi turystycznej jest również największy akwen w powiecie: Zalew Koronowski.

Publiczny transport zbiorowy[edytuj | edytuj kod]

Gminy posiadają rozbudowaną sieć połączeń z Bydgoszczą oraz pomiędzy sobą, obsługiwane przez PKS, jak i prywatnych przewoźników. Do gmin: Białe Błota, Osielsko, Dobrcz i Nowa Wieś Wielka kursuje 10 linii autobusowych (90,91,92,93,94,95,96,97,98,99) z Bydgoszczy[39] oraz sezonowa linia nr 40 do Ostromecka[40].

Oświata[edytuj | edytuj kod]

Gimnazjum im. Janusza Korczaka w Żołędowie
Szpital Eskulap w Osielsku
Kościół Najświętszej Marii Panny Wspomożycielki Wiernych w Niemczu

Na terenie powiatu funkcjonuje sieć szkół stopnia podstawowego (36) administrowanego przez gminy oraz ponadgimnazjalnego, administrowanego przez powiat[30]. Należą do nich[3]:

Opieka zdrowotna[edytuj | edytuj kod]

Podstawowa opieka zdrowotna na terenie powiatu jest świadczona w 15 placówkach medycznych: po 3 w gminach Dobrcz i Dąbrowa Chełmińska, po 2 w Białych Błotach, Sicienku i Nowej Wsi Wielkiej oraz po 1 w Koronowie, Solcu Kujawskim i w Osielsku[2]. Specjalistyczna opieka lekarska i szpitalna świadczona jest w Bydgoszczy. W Solcu Kujawskim funkcjonuje wypożyczalnia sprzętu medycznego bydgoskiego domu Sue Ryder zajmującego się opieką paliatywną, natomiast w Osielsku zlokalizowany jest prywatny szpital Eskulap[41].

Opieka społeczna[edytuj | edytuj kod]

Na terenie powiatu funkcjonują dwa domy pomocy społecznej dla dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie: w Rożenkowie oraz w Koronowie. Ponadto samorząd powiatu jest organem wiodącym dla czterech placówek opiekuńczo-wychowawczych typu socjalizacyjnego: w Trzemiętowie (1) i Karolewie (3)[3]. Zadania w zakresie pieczy rodzinnej realizuje Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Bydgoszczy. Ponadto w powiecie bydgoskim działają cztery środowiskowe domy samopomocy: w Gądeczu, Solcu Kujawskim, Nowej Wsi Wielkiej i Cielu[3].

Kultura[edytuj | edytuj kod]

Na terenie gmin tworzących powiat bydgoski działają liczne placówki kulturalne, w tym: 8 gminnych centrów kultury, 23 świetlice, 21 bibliotek i filii bibliotecznych[30][2].

Sport[edytuj | edytuj kod]

Dęby Osielsko występujące w ekstralidze baseballowej

Na terenie powiatu bydgoskiego działają kluby sportowe posiadające osobowość prawną, uczniowskie kluby sportowe funkcjonujące przy szkołach, zrzeszenia i zespoły sportowe[30]. Wśród infrastruktury sportowej są: boiska piłkarskie w wielu miejscowościach, hale sportowe m.in. w Solcu Kujawskim, Dobrczu, Czarżu, Dąbrowie Chełmińskiej, kompleksy Orlik 2012 w Dobrczu, Białych Błotach, Łochowie, Zielonczynie, park wodny w Solcu Kujawskim, korty tenisowe w Łochowie, Ostromecku, kręgielnia w Ostromecku, boisko lekkoatletyczne w Białych Błotach i wiele innych.

Ważniejsze kluby z powiatu bydgoskiego

Struktury wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]

W strukturze kościoła rzymskokatolickiego, teren powiatu należy do czterech diecezji:

  1. bydgoskiej – 25 parafii (Białe Błota, Brzoza, Ciele, Dąbrówka Nowa, Dobrcz, Kotomierz, Kruszyn, Łochowo, Maksymilianowo, Murowaniec, Niemcz, Osielsko, Przyłęki, Samsieczno, Sicienko, Solec Kujawski – 4, Strzelce Górne, Wierzchucin Królewski, Wierzchucinek, Włóki, Wtelno, Żołędowo)
  2. pelplińskiej – 5 parafii (Byszewo, Koronowo, Łąsko Wielkie, Mąkowarsko, Wudzyn)
  3. toruńskiej – 3 parafie (Boluminek, Czarże, Ostromecko)
  4. gnieźnieńskiej – 2 parafie (Dąbrowa Wielka, Nowa Wieś Wielka)

Parafie w powiecie bydgoskim należą do dekanatów: Białe Błota, Bydgoszcz IV, Koronowo, Łabiszyn, Mrocza, Osielsko, Unisław i Złotniki Kujawskie. W Byszewie znajduje się sanktuarium NMP Królowej Krajny.

Inne wyznania:

Gospodarka ściekami i odpadami[edytuj | edytuj kod]

W 2010 roku komunalne oczyszczalnie ścieków na terenie powiatu bydgoskiego były zlokalizowane w: Brzozie, Dąbrowie Chełmińskiej, Koronowie, Kręglu, Kusowie, Nowej Wsi Wielkiej-Dziemionnie, Teresinie oraz Wojnowie. Odbiornikami ścieków były: Brda, Noteć oraz Wisła[26]. Na obszarze powiatu nie ma czynnych wysypisk komunalnych, a zamknięte składowiska poddawane są pracom rekultywacyjnym[2]. Głównym odbiorcą odpadów jest Zakład Termicznego Przekształcania Odpadów Komunalnych w Bydgoszczy.

Infrastruktura ponadlokalna[edytuj | edytuj kod]

W Puszczy Bydgoskiej zlokalizowany jest Radiowe Centrum Nadawcze Solec Kujawski z dwoma masztami (330 i 289 m wysokości) nadajnika Pierwszego Programu Polskiego Radia o zasięgu europejskim, natomiast w gminie Dobrcz – RTCN Trzeciewiec z masztem o wysokości 320 m zapewniającym sygnał radiowo-telewizyjny o zasięgu przekraczającym województwo kujawsko-pomorskie[26].

Turystyka i wypoczynek[edytuj | edytuj kod]

Walory turystyczne powiatu to głównie krajobraz, rzeźba terenu, lasy, jeziora i rzeki[26]. Potencjałem do rozwoju różnych form turystyki i rekreacji jest duża lesistość powiatu (42%) oraz obecność licznych zbiorników wodnych, zdanych do kąpieli, wędkarstwa, żeglarstwa i turystyki kajakowej. Centrum turystyki wodnej jest Zalew Koronowski, wokół którego ulokowane są przystanie i całoroczne ośrodki wypoczynkowe[3].

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Łącznie na terenie powiatu znajduje się 64 obiektów wpisanych do wojewódzkiego rejestru zabytków, m.in. obiekty sakralne, cmentarze, dwory, pałace, parki, domy mieszkalne, budynki przemysłowe i gospodarcze[30]. Do gminnych ewidencji wpisanych jest natomiast ok. 1325 obiektów, najwięcej w gminie Koronowo (530), Sicienko (134) i Dąbrowa Chełmińska (125)[44]

Do najbardziej wartościowych zabytków z terenu powiatu należą[30]:

  • kościoły drewniane:
Drewniany kościół św. Mikołaja w Ślesinie. Wieś należała do powiatu bydgoskiego od XIV wieku do 1975 roku


  • budynki miejskie:
    • Stare Miasto w Koronowie (II poł. XIV w.),
    • ratusz w Koronowie (I poł. XIX w., przebudowa 1913–1916)
    • pałac opata cystersów w Koronowie (przełom XVII/XVIII w.)
    • kamienica przy ul. 23 Stycznia 13 w Solcu Kujawskim (1891-1903, mieści się w niej Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych),
    • Villa Anna w Solcu Kujawskim (pocz. XX w., od 2009 mieści się w nim Muzeum Solca im. księcia Przemysła).
  • zabytki osadnictwa olęderskiego:
  • zabytki techniki:
    • stalowy most kolejowy, wąskotorowy z 1895 roku nad Brdą w Koronowie,
    • most kolejowy nad rzeką Kamionką z 1909 roku w Buszkowie,
    • zespół umocnień Przedmościa Bydgoskiego, składający się z żelbetonowych bunkrów dla stanowisk ogniowych broni ciężkiej piechoty oraz punktów dowodzenia i łączności wraz z okopami.
    • Kanał Bydgoski (1774),
    • Kanał Górnonotecki (1882) ze stopniami wodnymi „Lisi Ogon” (1882) i „Łochowo” (1882) z zespołem budynków mieszkalno-gospodarczych,
    • młyn wodny „Diabelski Młyn” z połowy XIX w. w Koronowie,
    • zespół wytwórni wód stołowych w Ostromecku (1884, 1903)

W powiecie bydgoskim znajduje się 3678 stanowisk archeologicznych wpisanych do ewidencji zabytków archeologicznych województwa kujawsko-pomorskiego[44]. Wymienione wyżej trzy grodziska zlokalizowane na krawędzi Doliny Dolnej Wisły są ponadto wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków[44]. Sieć dawnych grodów obronnych uzupełniają ponadto zlokalizowane na terytorium Bydgoszczy (również w strefie krawędziowej doliny i pradoliny Wisły) grodziska: Wyszogród, Zamczysko i Pawłówek.

Muzea[edytuj | edytuj kod]

JuraPark Solec

Ścieżki edukacyjne[edytuj | edytuj kod]

Leśna ścieżka edukacyjna „Białe Błota”
Leśna ścieżka edukacyjna „Ku źródliskom” w Puszczy Bydgoskiej

Myślistwo, jeździectwo[edytuj | edytuj kod]

Produkty tradycyjne[edytuj | edytuj kod]

Na liście produktów tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi znajduje się kilka z powiatu bydgoskiego[2]:

Imprezy cykliczne[2][edytuj | edytuj kod]

  • Jarmark w Zakolu Dolnej Wisły – czerwiec,
  • Festiwal Piosenki Żeglarskiej „Szuwarowe Szanty” i Noc Świętojańska (na plaży w Samociążku nad Zalewem Koronowskim) – czerwiec,
  • Piknik Napoleoński w Ostromecku – lipiec,
  • Piknik lotniczy w Czarżu – lipiec,
  • Jarmark Cysterski z inscenizacją Bitwy z Krzyżakami pod Koronowem – lipiec
  • Arie na plaży Ryszard Smęda zaprasza (koncerty operowe na plaży w Pieczyskach nad Zalewem Koronowskim) – lipiec/sierpień,
  • Mariackie Wieczory Kameralne w bazylice w Koronowie – lipiec, sierpień.
  • Festiwal Kapel Podwórkowych oraz Regaty Żeglarskie o Puchar Burmistrza Koronowa – sierpień
  • Dożynki Gminno-Powiatowe (co roku w innej gminie) – sierpień/wrzesień,
  • Święto Śliwki w Strzelcach Dolnych – wrzesień,

Szlaki turystyczne[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Trasy turystyczne Bydgoszczy i okolic.

Przez powiat prowadzi popularny szlak kajakowy Brdy o długości ok. 50 km (przez Zalew Koronowski z Sokole-Kuźnicy do Bydgoszczy), a przez najbardziej atrakcyjne krajobrazowo tereny wiedzie obecnie 28 wytyczonych szlaków turystycznych. Przez powiat wiedzie również kilka szlaków rowerowych, w tym szlak rowerowy R1, będący najdłuższym w Europie, fragment „szlaku przyjaźni” Bydgoszcz-Toruń, Regionalny Szlak Rowerowy z Bydgoszczy przez Bory Tucholskie do Chojnic, część szlaku po Dolinie Dolnej Wisły oraz Wiślana Trasa Rowerowa.

Baza noclegowa[edytuj | edytuj kod]

Western Hotel (***) w Osielsku stylizowany na miasteczko Dzikiego Zachodu

W 2014 roku w powiecie bydgoskim istniało około 80 obiektów noclegowych, m.in. 35 gospodarstw agroturystycznych, 20 obiektów hotelowych, 17 ośrodków wczasowych, pola namiotowe, schroniska młodzieżowe i prywatne kwatery[2]. Najwięcej obiektów noclegowych znajduje się w gminie Koronowo (27, w tym 13 ośrodków wczasowych), gospodarstw agroturystycznych w gminie Dobrcz (18), a hoteli w gminach: Osielsko i Białe Błota (10)[2]. W powiecie zlokalizowanych jest również około 18,5 tys. prywatnych działek letniskowych, które są bazą dla wypoczynku weekendowego mieszkańców Bydgoszczy[2].

Lokalne Grupy Działania[edytuj | edytuj kod]

Na terenie powiatu działają dwie Lokalne Grupy Działania, które realizują lokalne strategie rozwoju obszarów lewobrzeża i prawobrzeża Wisły rozciągniętej między Bydgoszczą, a Chełmnem. LGD integrują i aktywizują społeczność lokalną, promują lokalne produkty turystyczne i kulinarne, wspierają agroturystykę, organizują zajęcia kulturalno-sportowe, prowadza szkolenia z zakresu metod uprawy, przetwórstwa i sprzedaży produktów lokalnych, uczestniczą w festiwalach, pozyskują fundusze na inicjatywy lokalne.

LGD „Trzy Doliny”[edytuj | edytuj kod]

LGD „Trzy Doliny” obejmuje terytorialnie siedem gmin, leżących w granicach powiatu bydgoskiego: Białe Błota, Dobrcz, Koronowo, Nowa Wieś Wielka, Osielsko, Sicienko i Solec Kujawski, a oprócz tego 50 członków reprezentujących sektory: społeczny, gospodarczy i osoby prywatne. Zostało założone 21 lutego 2008 w Solcu Kujawskim, a 22 grudnia 2008 roku wpisane do Krajowego Rejestru Sądowego.

LGD „Zakole dolnej Wisły”[edytuj | edytuj kod]

LGD „Zakole Dolnej Wisły” obejmuje gminę Dąbrowa Chełmińska z powiatu bydgoskiego, a poza tym 2 gminy z powiatu chełmińskiego – Kijewo Królewskie i Unisław oraz jedną z powiatu toruńskiego – Zławieś Wielka. Powołano je 16 lutego 2006 roku w Watorowie k. Kijewa Królewskiego, a 26 maja 2006 wpisano do Krajowego Rejestru Sądowego.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Prehistoria[edytuj | edytuj kod]

Szlak bursztynowy w okresie wpływów rzymskich (I-IV w. n.e.)

W czasach prehistorycznych okolice Bydgoszczy zasiedlali koczownicy trudniący się myślistwem, rybołówstwem i zbieractwem. W czasach kultury łużyckiej powstawały grody obronne na krawędzi doliny i pradoliny Wisły (m.in. w Zamczysku). Ślady z tego okresu znaleziono także w wykopaliskach na Starym Rynku w Bydgoszczy, a na Bielawach wielkie cmentarzysko[56][57]. W okresie rzymskim wzdłuż zachodniej krawędzi Doliny Dolnej Wisły wiódł szlak bursztynowy[58]. Istniało tu połączenie komunikacyjne Wielkopolski z Pomorzem, między Wisłą, a trudnymi do przebycia bagnami nadnoteckimi, co sprzyjało osadnictwu. Z wczesnego średniowiecza pochodzą grody w Wyszogrodzie, Bydgoszczy, Zamczysku, Pawłówku, Strzelcach, a także np. na Wzgórzu Łokietka w Koronowie i w Strzelewie[59]. Ślady najdawniejszego budownictwa obronnego znane są także z prawobrzeża Wisły, m.in. z Gzina, Pnia, Kamieńca i Izbic[60]. Okolice słynęły z obfitości miodu, co potwierdzano jeszcze w źródłach z XVIII wieku. W średniowieczu pokarmem dla pszczół były m.in. rozległe lipowo-grabowe lasy rosnące na nie wylesionych jeszcze wysoczyznach morenowych[59].

Okres staropolski[edytuj | edytuj kod]

W X wieku ziemie powiatu zostały opanowane przez monarchię wczesnopiastowską. Z czasów Kazimierza Odnowiciela pochodzą datowane dendrochronologicznie umocnienia grodu bydgoskiego[61]. W czasie przejściowego osłabienia władzy monarszej w XI wieku, tereny na północ od Noteci i zachód od Wisły opanowali Pomorzanie[59]. Ich wysuniętymi placówkami były m.in. grody w Nakle i Wyszogrodzie[58]. Podczas panowania Bolesława Krzywoustego toczyły się walki o ponowne opanowanie Pomorza. Droga do tego celu prowadziła przez bramę kujawsko-chełmińską, jaką były okolice Bydgoszczy[59]. Opis opanowania Wyszogrodu przez wojska Bolesława Krzywoustego w 1113 roku zostawił Gall Anonim w pierwszej polskiej kronice. W XII wieku z woli Krzywoustego Wyszogród stał się siedzibą kasztelanii, która dała początek historii ziemi bydgoskiej[58]. Terytorium kasztelanii sięgało Puszczy Bydgoskiej, za Wisłę w rejon późniejszej ziemi chełmińskiej, a na zachodzie sięgało rynny jezior byszewskich[58]. Na początku XIII wieku z kasztelanii wyszogrodzkiej wyodrębniła się kasztelania bydgoska z granicą wschodnią na Brdzie (prawdopodobnie jako zdobycz terytorialna Kazimierza Konradowica w wojnie ze Świętopełkiem Gdańskim), a w latach 1288–1294 także kasztelania serocka[62]. Przez kolejne stulecia dwa grody: Wyszogród i Bydgoszcz leżące na pograniczu polsko-pomorskim, a potem polsko-krzyżackim były przedmiotem ciągłych zatargów, wielokrotnie przechodząc z rąk do rąk[58]. Położenie na styku krain politycznych, szlaków handlowych lądowych i rzecznych niosło zagrożenia, ale jednocześnie sprzyjało rozwojowi gospodarczemu[18].

Do najwcześniej wzmiankowanych w źródłach pisanych miejscowości na terenie powiatu należały[63][62]: Wyszogród (1113), Osielsko (1155), Łoskoń (1145), Ostromecko (1222), Bydgoszcz (1238), Lisewo (1238), Dobrcz (1242), Czarnówko (1250), Salno, Byszewo, Tryszczyn, Wtelno, Więzowno (1251), Trzemiętowo (1254), Trzęsacz i Włóki (1257), Jordanowo (1258), Otorowo i Łęgnowo (1280), Dąbrówka (1284), Gogolin, Sienno, Szczutki (1288), Wierzchucin (1290), Jarużyn (1293), Żołędowo, Krąpiewo (1296), Bartodzieje (1298), Skarbiewo i Strzelewo (1299), Sitno i Dąbrówka (1300). U schyłku XIV wieku terytorium powiatu bydgoskiego liczyło 88 osad[63]. Osadnictwo skupiało się początkowo nad brzegami Wisły, na wysoczyznach: kujawskiej i krajeńskiej, a enklawy w Puszczy Bydgoskiej oraz tereny nadnoteckie zasiedlano dopiero w XVII/XVIII w.

Staropolski powiat bydgoski ze strukturą własności wsi i osad. Na zielono zaznaczono obecny powiat bydgoski w granicach z 1999 roku
Powiat bydgoski jako księstwo bydgosko-wyszogrodzkie w obrębie XIV-wiecznych Kujaw
Rekonstrukcja historyczna na grodzisku Wyszogród
Wielki kanclerz koronny Jerzy Ossoliński – starosta bydgoski w latach 1632–1645 i 1648-1650
Kościół pocysterski w Koronowie
Budynek dawnej komory celnej w Fordonie (od XIX w. więzienie)

Pod względem kościelnym obszar leżący na lewym brzegu Wisły podporządkowany był diecezji kruszwickiej (od 1125 roku włocławskiej)[62], a prawobrzeże Wisły utworzonej w 1075 diecezji płockiej[60]. W XII-XIV wieku wykształciły się najstarsze parafie na terenie powiatu: św. Marii Magdaleny w Wyszogrodzie (1198)[a], Osielsku (1200), Dobrczu, Byszewie, Koronowie, Solcu, Bydgoszczy, Dźwierzchnie, Lisewie, Ostromecku, Boluminku i Czarżu[62]. Z XV wieku pochodzą parafie w: Dąbrówce Kościelnej, Strzelewie, Żołędowie, Ślesinie i Dąbrówce Barcińskiej, a z XVI w.: we Włókach, Wtelnie, Wudzynie i Pęchowie[62]. Pojedyncze wsie należały także do parafii poza terytorium bydgoskim: m.in. w Serocku, Łabiszynie i Barcinie. W okresie XIII-XVIII w. większość parafii należała do diecezji włocławskiej, Ślesin do diecezji gnieźnieńskiej, a parafie z prawobrzeża Wisły do diecezji chełmińskiej[62]. Zespoły klasztorne założono w Byszewie/Koronowie (cystersi – 1256) oraz w Bydgoszczy (karmelici – 1399, bernardyni – 1480, klaryski – 1615, jezuici – 1617)[59].

Do XIV wieku podstawowym okręgiem administracyjnym była kasztelania bydgoska, pokrywająca się z grubsza z granicami dzisiejszego powiatu, nie obejmując jednak ziem po prawej stronie Wisły. Od 1238 roku kasztelania bydgoska, a w 1242 także wyszogrodzka stały się północną częścią księstwa kujawskiego Kazimierza Konradowica, syna Konrada Mazowieckiego. Książę w 1256 roku osadził w Byszewie zakon cystersów, który w kolejnych latach skolonizował i zagospodarował północną część obecnego powiatu[13]. Osadzano tam również rycerstwo kujawskie, z zamierzeniem scalenia tych ziem z wcześniej zaludnioną częścią księstwa zajmującego czarnoziemy kujawskie. Na początku XIV wieku, w wyniku zmian administracyjnych, spowodowanych śmiercią jego następcy księcia kujawskiego Ziemomysła, powstało księstwo bydgosko-wyszogrodzkie, którym rządził Przemysł Kujawski[62]. Władca ten w 1324 roku nadał prawa miejskie Solcowi nad Wisłą. W wyniku wojny polsko krzyżackiej w 1330 roku doszczętnie zniszczony został Wyszogród, który nie został już odbudowany, a jego funkcje administracyjne i gospodarcze przejęła sąsiednia Bydgoszcz. Po kilkuletniej okupacji krzyżackiej ziemię bydgoską odzyskał Kazimierz III Wielki. W 1346 nadał on prawa miejskie Bydgoszczy, zbudował w niej murowany zamek oraz utworzył miejscowe starostwo[59]. We władanie Bydgoszczy jako patrymonium miejskie przyznał on ziemie w centralnej i południowej części obecnego powiatu, podczas gdy część północna należała do cystersów[59]. W 1288 roku zakonnicy przenieśli się z Byszewa do leżącej nad Brdą zakupionej od biskupa kujawskiego Wisława wsi smolarzy – Smeysche, którą nazwali Felix Vallis (Szczęśliwa Dolina)[64]. W 1368 otrzymało ono z rąk Kazimierza Wielkiego prawa miejskie oraz nową nazwę – Nowe Byszewo, zmienione w XV wieku na Koronowo[65]. W latach 1289–1350 cystersi wznieśli w Koronowie zespół klasztorny, oddzielony rzeką od miasta. W Koronowie istniał również kościół farny (przebudowany do 1599) pod wezwaniem Bożego Ciała, a następnie św. Andrzeja[66].

W XIV wieku administracyjno-gospodarcze funkcje kasztelanii przejęły starostwa, a sądowe – sądy ziemskie obejmujące swoją działalnością powstające wówczas powiaty[62]. Funkcja kasztelana pozostała tytularna, a jurysdykcję przejęli starostowie[67]. W czasie pokoju administrowali oni dobrami królewskimi, przekazując monarsze część zysków, dbali o bezpieczeństwo i porządek na swoim terenie oraz nadzorowali pracę sądów ziemskich[59]. Pierwszy starosta bydgoski Mściwój z Kwiliny odnotowany został w 1362 roku[67]. Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 roku terytorium bydgoskie zostało przyznane jako lenno wnukowi królewskiemu Kaźkowi Słupskiemu, w którym upatrywano pretendenta do tronu polskiego. Książę ten nie spełnił pokładanych w nim nadziei, rozwinął jednak miejscowe urzędy ziemskie bydgoskie, a także chętnie rezydował na zamku w Bydgoszczy, gdzie również w 1377 roku zmarł[62]. Spuściznę po nim (terytorium bydgoskie) wraz z tzw. terytorium tuczeńskim[b] przejął Władysław Opolczyk. W 1382 na prawie chełmińskim lokował on miasto Wyszogród na miejscu obecnego Fordonu. W wyniku zabiegów dyplomatycznych w 1398 roku ziemię bydgoską odzyskał od Opolczyka Władysław II Jagiełło i wcielił do Królestwa Polskiego[62]. W 1424 roku lokował on na nowo Fordon, tym razem na prawie magdeburskim[59]. Ukształtowane wówczas granice powiatu bydgoskiego dotrwały do końca Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Opierały się one w dużej części na tworach naturalnych: na wschodzie na Wiśle, na zachodzie na rynnie jezior byszewskich oraz Noteci. Na północy granica biegła od Wielonka do Trzęsacza nad Wisłą, a na południu od Przyłubia do Tuczna. Na południowym zachodzie do powiatu bydgoskiego należał duży fragment Wysoczyzny Kujawskiej na północ od Tuczna i Barcina i na wschód od Łabiszyna (tzw. terytorium tuczeńskie)[62]. Tereny na prawobrzeżu Wisły należące obecnie do powiatu bydgoskiego w latach 1233–1466 należały do państwa zakonu krzyżackiego, a następnie do Prus Królewskich w składzie Korony Królestwa Polskiego[62]. W 1537 w zachodniej części ziemi chełmińskiej wyodrębniono powiat chełmiński dla szlacheckich sądów ziemskich[68]. Dla celów skarbowych i wojskowych używano natomiast podziału kościelnego.

W latach 1377–1392 w Jasińcu Nowym krzyżacy wybudowali murowany zamek na miejscu dawnej budowli kamiennej (było tu prokuratorstwo zakonne)[69]. Podczas tzw. polsko-krzyżckiej wojny głodowej w 1414 roku zamek zdobyły wojska Władysława Jagiełły. Był to jedyny zamek krzyżacki oraz najstarszy świecki budynek na terenie powiatu bydgoskiego, którego ruiny zachowały się do dzisiaj[59]. Zdobycie Bydgoszczy i ziemi dobrzyńskiej przez krzyżaków rozpoczęło wielką wojnę polsko-krzyżacką. W październiku 1409 zamek bydgoski odzyskał zbrojnie Władysław Jagiełło i tu zawarł z krzyżakami rozejm do czerwca 1410 roku. Podczas kampanii rok później miały miejsce zwycięskie bitwy: pod Grunwaldem i pod Koronowem, gdzie szczuplejsze liczebnie rycerstwo polskie rozbiło posiłki krzyżackie[59]. W latach 1454–1466 powiat bydgoski był zapleczem działań wojennych wojny trzynastoletniej. Po początkowych niepowodzeniach wytrwałe wysiłki króla Kazimierza Jagiellończyka doprowadziły do złamania zakonu i odzyskania Pomorza Gdańskiego. Bydgoszcz była przez ten czas główną kwaterą wojenną Kazimierza Jagiellończyka, tu także wykupiono z rąk najemników zamek w Malborku, bardzo trudny militarnie do zdobycia. Szlachta kujawska należała do najaktywniejszych uczestników tej wojny[59].

W okresie staropolskim sądowy powiat bydgoski obejmował 1658 km², tj. 57% terytorium województwa inowrocławskiego[70]. Od południa graniczył z powiatem inowrocławskim, od zachodu z powiatami województwa kaliskiego: nakielskim (Krajna), kcyńskim (Pałuki) i gnieźnieńskim, a od północy i wschodu z powiatami Prus Królewskich: tucholskim, świeckim, chełmińskim i terytorium miejskim Torunia[18].

W XVI wieku kategorie własności ziemskiej to: królewska, kościelna i szlachecka. Królewszczyzny w powiecie należały do starostwa grodowego w Bydgoszczy i obejmowały jego centralną i południową część, m.in. Bydgoskie Bory Królewskie[70]. Starostowie w XV wieku dzierżyli w imieniu króla władzę administracyjną i wojskową na podległym terenie, a od XVI wieku zajmowali się głównie administracją dobrami królewskimi i nadzorem sądów[59]. W związku z tym, że bydgoskie starostwo gwarantowało bardzo wysokie dochody, było jako urząd atrakcyjne i prestiżowe, nadawane faworytom królewskim jak np. w XV i XVI wieku – przedstawicielom rodu Kościeleckich[c], a w XVII wieku wielkiemu kanclerzowi koronnemu Jerzemu Ossolińskiemu. Od około 1700 roku[d], wójtostwo i starostwo było wydzierżawiane oddzielnie. Jednym z wójtów w XVIII wieku był m.in. kasztelan krakowski Stanisław Poniatowski – ojciec ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. Około 1617 roku ze starostwa bydgoskiego zostało wyodrębnione starostwo niegrodowe w Solcu. W zakresie spraw policyjnych oraz jurysdykcji podlegało ono starostwu bydgoskiemu[71], a jego uposażeniem były cztery karczmy (koło Solca, w Otorowie, Kabacie i nad Wisłą), trzy młyny (Rudny, Koska i Otorowski) oraz dwie wsie (Kabat i Soleckie Olędry)[67]. Od czasów Kazimierza Jagiellończyka na terenie powiatu istniało także niewielkie starostwo serockie, którego siedzibą był zamek w Jasińcu Nowym, a uposażeniem wsie: Jasiniec, Klonowo, Serock i Zamrzenica[e][69].

Własność kościelna obejmowała północną część powiatu, gdzie swoje posiadłości użytkowało Opactwo Cystersów w Koronowie, zaliczane do najbogatszych w Polsce[59]. Władali oni Byszewem, Koronowem i okolicznymi wsiami, m.in. Wtelnem, Włókami i Wudzynem[13]. W XIV w. latyfundium ziemskie cystersów obejmowało ok. 50 miejscowości, położonych w powiatach: bydgoskim i nakielskim[13]. Do biskupstwa kujawskiego należały m.in. wsie: Osielsko, Niemcz, Dobrcz, Borówko, Kusowo, Trzemiętowo[59], a uposażeniem parafii fordońskiej była wieś Jarużyn wraz z okolicznym lasem[70]. W XVII-XVIII w. uposażeniem konwentu jezuitów w Bydgoszczy (1619-1780) były wsie lub folwarki: Gogolin, Prądy, Pęchowo, Ślesin z wsiami: Drzewce, Górzyn, Gorzeń, Minikowo, Czyżkówko, Tryszczyn, Kruszyn, Murowaniec, Jasieniec, Jezuicka Struga[72], klasztoru karmelitów – Jachcice, a klarysek – Mochle[70]. Wsie szlacheckie dominowały w południowej części powiatu na terytorium tuczeńskim[f], na zachodzie[g] i częściowo na północy[h]. Wsiami szlacheckimi były też m.in. Przyłubie, czy Chrośna[70]. W 1583 roku dobra dziedziczne w powiecie bydgoskim posiadało 58 rodzin szlacheckich, które uprawiały przy pomocy kmieci i zagrodników ok. 431 łanów ziemi uprawnej[73]. Do najbogatszych należeli: Mikołaj Trzebieński, Jakub Niemojewski i Stanisław Latalski. Powiat zamieszkiwała jednak w większości drobna szlachta, uboższa niż np. w Prusach Królewskich. Folwarki szlacheckie funkcjonowały m.in. w Gądeczu, Mamliczu, Jordanowie, Żółwinie, Myślęcinku, Trzebieniu, Smogoszewie i Miedzyniu k. Fordonu[73].

Na terenie powiatu było niewiele terenów miejskich. Patrymonium miejskie Bydgoszczy należało niemal w całości do wójtostwa bydgoskiego, które na początku XV wieku nadano staroście bydgoskiemu jako dodatkowe uposażenie[74]. W XVII-XVIII w. do uposażenia starostwa i wójtostwa bydgoskiego należały miasta: Bydgoszcz, Fordon i Solec oraz około 30 wsi na obszarze od Łochowic na zachodzie po Wisłę na wschodzie oraz od Opławca na północy po Dąbrowę Wielką i Chrośną na południu[75]. Tuż przed I rozbiorem Polski starostwo dysponowało oprócz młynów, tartaków i czynszów z miast, około 40 wsiami[i], w tym 11 folwarkami[67]. Od XVII wieku własnością miasta Bydgoszczy było ok. 12 wsi i osad położonych na południowy zachód od miasta (obecna gmina Białe Błota)[67][76], miasta Solca – Soleckie Olędry, Wypaleniska i Siedmiogóry, miasta Fordonu – Jasiniec, Łoskoń i Suczyn, a Koronowa – kilka osad m.in. Samociążek[62]. Potencjał ekonomiczny miast powiatu odzwierciedla wysokość płaconych podatków w 1583 roku: Bydgoszcz 413 zł, Koronowo 72 zł, Solec 31 zł, Fordon 19 zł[71].

W XV-XVII wieku dzięki karczunkowi lasów zagospodarowano nowe grunty orne. Forma ustroju rolnego miała charakter folwarczno-pańszczyźniany, nastawiony na sprzedaż zboża[60]. Powszechnie korzystano z rozwoju handlu, który odbywał się dzięki sąsiedztwu Wisły[77]. Rzeka ta była głównym szlakiem komunikacyjnym, którym prowadzono handel spławny: zbożem, drewnem, solą z Rzeczypospolitej do Gdańska. Rolę centrum handlowego, promieniującego na bliższą i dalszą okolicę spełniała Bydgoszcz[77]. Zwożono tu zboże z powiatu bydgoskiego, z Kujaw, Pałuk, Krajny i części Wielkopolski, które magazynowano w spichrzach, spławiając je wiosną i jesienią, a przez cały rok przerabiając na mąkę w młynach wodnych[78]. Z Borów Tucholskich i Puszczy Bydgoskiej spławiano drewno i produkty drzewne (smoła drzewna, potaż). Bydgoscy szyprowie przywozili z Gdańska towary zamorskie, które kupowała szlachta zaopatrująca się w Bydgoszczy w sól (były tu składy królewskie). Bydgoszczanie aż do końca XVII wieku posiadali monopol na handel solą na terenie całej Wielkopolski[79]. Miejscem starodawnego handlu solą był także Solec Kujawski, o czym świadczy jego nazwa. W Fordonie natomiast istniała królewska komora celna na Wiśle (przeniesiona w 1583 z Białej Góry nad Nogatem). I w tym przypadku nazwa miasta nawiązuje do jego funkcji, gdyż „fordan” oznacza podatek pobierany przy wpływaniu na Wisłę.

W 1594 roku Maciej Przyłubski, właściciel Przyłubia zapoczątkował osadnictwo olederskie w powiecie bydgoskim gwarantując w akcie nadania gruntów (dotychczas nieuprawianych, okresowo zalewanych przez Wisłę), wolność osobistą chłopów i realizację powinności w formie czynszów pieniężnych zamiast pańszczyzny[71]. Kontrakty nadawano początkowo mennonitom przybywającym z Niderlandów, później również osadnikom niemieckim i polskim. W XVII wieku osadnictwo olęderskie rozwijali zarówno szlacheccy właściciele ziemscy, jak również starostowie bydgoscy i soleccy[80]. W dolinie Wisły wsiami olęderskimi były m.in. Przyłubie, Soleckie Olędry, Otorowo, Łęgnowo, Makowiska, Fordonek, Strzeleckie Olędry, Strzyżawa, Wielka i Mała Kępa, Słończ i Mozgowina. W XVIII wieku kontrakty olęderskie nadawali wójtowie bydgoscy w celu zagospodarowania łąk i nieużytków w Puszczy Bydgoskiej oraz na łąkach i bagnach nadnoteckich[80].

Potop szwedzki (1656-1660) przyniósł ogromne zniszczenia w powiecie bydgoskim. Trwały tu zażarte walki, a niektóre miejscowości jak np. Bydgoszcz przechodziły z rąk do rąk. Wsie i folwarki starostwa bydgoskiego były zniszczone w 90%, zamek w Bydgoszczy i Jasińcu zburzone, spalono doszczętnie Fordon, a częściowo m.in.: Solec, Ostromecko, Koronowo[67]. W 1657 roku w Bydgoszczy król Jan II Kazimierz Waza podpisał traktaty welawsko-bydgoskie. W II połowie XVII wieku trwała odbudowa gospodarcza, utrudniona z uwagi na osłabienie handlu gdańskiego, zarazy i rozkład państwa (warcholstwo szlachty, liberum veto). Dzieła zniszczenia dokończyła III wojna północna. W jej wyniku majątek starostwa bydgoskiego zniszczono prawie w 100%[67]. W 1717 roku Bydgoszcz zamieszkiwało tylko kilkanaście osób[67], Fordon około 10 osób, Koronowo było ruiną, a Solec został zupełnie opuszczony[75]. Począwszy od 1720 trwała powolna odbudowa gospodarcza w oparciu o kontrakty czynszowe (olęderskie), ale aż do końca I Rzeczypospolitej stan kryzysu zwłaszcza w miastach nie został przezwyciężony[81]. Na plus należy odnotować powstanie wielu nowych wsi i osad, zwłaszcza w Puszczy Bydgoskiej oraz karczm przy traktach[76][81]. Po prawej stronie Wisły wielkością wyróżniał się ostromecki majątek ziemski, w którego skład wchodziły wsie: Ostromecko, Reptowo, Izbice, Wielka i Mała Kępa, Strzyżawa, Pień, Reptowskie Łąki i Mozgowina. Właściciel Ostromecka Paweł Michał Mostowski herbu Dołęga (1721–1781), wojewoda pomorski w latach 1758–1763, wystawił w Ostromecku pałac w stylu baroku drezdeńskiego, a w 1750 roku otrzymał od Augusta III Sasa przywilej lokacyjny na założenie w Ostromecku miasta na prawie magdeburskim.

Okres pruski[edytuj | edytuj kod]

Landratura bydgoska w latach 1772–1818
Okolice Bydgoszczy na mapie Friedricha von Schröttera z lat 1796–1802
Transport drewna na Brdzie w 1905 roku
Nasycalnia podkładów kolejowych w Solcu Kujawskim – 1885 rok
Dworzec kolejowy w Koronowie
Gmach administracyjny starostwa powiatowego w Bydgoszczy wzniesiony w latach 1904–1906 przy ul. Słowackiego

W wyniku I rozbioru Polski cały powiat bydgoski dostał się pod władzę Królestwa Prus. Armia pruska wtargnęła głębiej, niż wynikało to z traktatu rozbiorowego[j]. W nowych realiach zmienił się podział administracyjny. Powiat bydgoski w zmienionych nieco granicach (znacznie poszerzony w kierunku zachodnim, z miastami: Łabiszynem, Barcinem, Szubinem, Nakłem, Kcynią, Mroczą) należał do Obwodu Nadnoteckiego ze stolicą w Bydgoszczy. Wyodrębniono w nim trzy urzędy rejonowe: bydgoski, koronowski i łabiszyński, obejmujące łącznie 303 miejscowości[71]. W duchu pruskiej polityki rozpoczęto gospodarczo-administracyjną kolonizację tych obszarów. Przejęte wsie i folwarki szlacheckie oraz królewskie przekazywano osadnikom niemieckim, a dobra kościelne parcelowano oraz włączano do domen państwowych[68].

Podczas insurekcji kościuszkowskiej 2 października 1794 roku wojsko polskie dowodzone przez gen. Henryka Dąbrowskiego zwyciężyło w bitwie pod Bydgoszczą. Na dwa tygodnie południowa część powiatu z Bydgoszczą, Fordonem, Solcem i Ostromeckiem została oswobodzona od Prusaków. Z kolei w 1806 roku na ziemie powiatu bydgoskiego wkroczyły wojska napoleońskie. Przez okres 7 lat funkcjonowała administracja polska – departament bydgoski Księstwa Warszawskiego, podzielony na 10 powiatów. Według raportu wojskowo-statystycznego z 1813 roku – powiat bydgoski posiadał powierzchnię 2465 km²[82]. Na jego terenie funkcjonowało 107 warsztatów sukienniczych, 16 smolarni, 12 garbarni, 3 papiernie oraz 850 warsztatów rzemieślniczych[82]. Według ówczesnego opisu stolica powiatu była miastem murowanym (674 domy) z gmachami rządowymi i magazynami zbożowymi, Koronowo (295 domów) z zabudową głównie szachulcową, a Fordon (192 domy) o zabudowie drewniano-murowanej z komorą celną, gdzie pobierano cło od wszystkich statków płynących Wisłą do Gdańska[82].

Na kongresie wiedeńskim w 1815 roku dyplomacja pruska przeforsowała podział Księstwa Warszawskiego na cześć rosyjską – Królestwo Kongresowe i część pruską – Wielkie Księstwo Poznańskie z okręgami: poznańskim i bydgoskim. Powiat bydgoski znalazł się w rejencji bydgoskiej. W 1818 ustalono jego granice, które dotrwały bez większych zmian do 1920 roku. Na zachodzie obejmował on część obszaru dawnego powiatu nakielskiego, leżący na zachód od rynny byszewskiej i podchodzący pod Nakło nad Notecią – ze wsiami Potulice, Występ, Łąsko Małe i Wielkie, Mąkowarsko, Wiskitno, Samsieczno, Słupowo, Wierzchucin Królewski (razem 24% terytorium powiatu)[83]. Na terytorium powiatu znalazł się prawie cały Kanał Bydgoski włącznie ze śluzą Józefinki. Sąsiadami od zachodu były powiaty: sępoleński, wyrzyski i szubiński, od południa inowrocławski, od wschodu toruński i chełmiński, a od północy świecki i tucholski. Obszary na północ i wschód znajdowały się w rejencji kwidzyńskiej i prowincji Prusy Zachodnie.

Dobra rządowe w powiecie rozdzielone były między dwie domeny: bydgoską i koronowską[83]. W połowie XIX wieku miasta i większość wsi należała do domen rządowych, natomiast wsie prywatne należały zarówno do ziemian, jak i miast[83]. W 1843 roku powiat liczył 41 tys. osób, w tym w miastach 12 tys. i we wsiach 32 tys., a pod względem wyznaniowym dominowali protestanci – 51%, następnie katolicy – 43% i Żydzi – 6%[83]. W powiecie istniały 4 miasta, 37 majątków dworskich oraz 304 wsi i osad[83]. O ile w Bydgoszczy przeważali protestanci (60%), a w Fordonie Żydzi (73%), to katolicy w Koronowie (55%) i w Solcu (47%)[83]. W powiecie funkcjonowały trzy nadleśnictwa rządowe: Glinki, Jachcice i Mąkowarsko[83]. W 1846 roku przez powiat przechodziły bite gościńce żwirowe: Berliński (z Piły do Bydgoszczy), Bydgosko-Królewiecki (z Bydgoszczy do Gdańska), Inowrocławski (z Bydgoszczy do Inowrocławia) oraz trakty m.in. do Łabiszyna, Fordonu, Koronowa, Kcyni, Mroczy, Solca, Gniewkowa[83].

W okresie rozbiorów dokonano zmian administracji kościelnej. Południowa i zachodnia część powiatu znalazła się w archidiecezji gnieźnieńskiej (Bydgoszcz, Dąbrówka Nowa, Łąsko Wielkie, Mąkowarsko, Samsieczno, Ślesin, Wąwelno, Wierzchucin, Solec), a część północna w chełmińskiej (Byszewo, Dobrcz, Fordon, Koronowo, Osielsko, Włóki, Wtelno, Wudzyn, Żołędowo)[18]. Do 1840 władze pruskie dokonały kasaty zakonów. W klasztorze pocysterskim w Koronowie urządzono więzienie, w kolegium jezuickim w Bydgoszczy – szkołę średnią (od 1879 ratusz), w kościele pokarmelickim – teatr, w kościele klarysek – remizę strażacką, a kościół pobernardyński przekształcono na garnizonowy[18]. W 1843 istniało 20 parafii katolickich, 3 parafie ewangelickie (Bydgoszcz, Fordon, Koronowo)[k] i 2 synagogi (Bydgoszcz, Fordon, od 1856 także Koronowo)[83]. W miastach rozbierano staropolskie mury obronne i świątynie, a wznoszono nowe kamienice, zbory ewangelickie i obiekty komunalne.

Po 1823 roku, kiedy wprowadzono w życie uwłaszczenie chłopów, nastąpiła separacja gruntów chłopskich i folwarcznych[60]. Uwłaszczeni chłopi musieli zapłacić odszkodowanie w postaci renty pieniężnej, zbożowej lub ziemskiej, a chłopi małorolni zostali włączeni w skład służby dworskiej[68]. Skonfiskowane dobra ziemskie przeznaczano na gospodarstwa dla niemieckich osadników[68]. Najintensywniejsza kolonizacja miała miejsce w byłych wsiach olęderskich oraz starościńskich na terenie obecnych gmin: Białe Błota, Nowa Wieś Wielka i Solec Kujawski. W rezultacie powstała tu tzw. niemiecka wyspa osadnicza. Już w połowie XIX wieku w wielu miejscowościach ewangelicy stanowili co najmniej 80% ludności, a w kilkunastu niemal 100% (Trzciniec, Lisi Ogon, Drzewce, Prądki, Zielonka, Dąbrowa Mała, Łażyn, Piecki, Nowa Wioska, Dobromierz, Januszkowo, Olimpin, Prądocin, Tarkowo Dolne, Łęgnowo, Otorowo, Makowiska itd.) Trudniej przebiegała germanizacja ludności w dawnych wsiach szlacheckich. Aż do 1920 roku zachowała się polska własność ziemska, którą bezskutecznie starał się ograniczyć zaborca. Do największych polskich właścicieli ziemskich należał ród Potulickich, który posiadał majątki we wsiach w zachodniej części powiatu. Innym dużym polskim właścicielem byli Moszczeńscy, z siedzibą w Żołędowie[59]. Posiadłości należące do Polaków dominowały także w północno-zachodniej i północnej części powiatu. Na prawym brzegu Noteci istniało rozległe dominium łabiszyńskie należące do rodu Skórzewskich. Właściciele dużych majątków ziemskich budowali dwory, fundowali kościoły i zakładali nowe miejscowości w wyniki parcelacji dóbr (nierzadko nazywanych od imion rodowych dzieci i krewnych, jak np. między Brzozą, a Łabiszynem – Olimpin, Antoniewo, Klotyldowo itd.) Potuliccy ufundowali świątynie w Samsiecznie i Ślesinie[59]. Po prawej stronie Wisły dużą majętnością ziemską (jedną z większych w Prusach Zachodnich) dysponował ród Schönbornów-Alvenslebenów. W Ostromecku obok starego pałacu Mostowskich w latach 1840–1892 powstał nowy pałac, rozległy park na krawędzi Doliny Wisły oraz mauzoleum. W skład majoratu ostromeckiego wchodziła większość ziem dzisiejszej gminy Dąbrowa i Chełmińska[60].

Od 1886 roku planową politykę wypierania elementu polskiego realizowano przy pomocy Komisji Kolonizacyjnej, a od 1894 także Hakaty[68][84]. Komisja nabywała majątki ziemskie z rąk polskich, wykonywała meliorację, budowała drogi i wyznaczała parcele (12-15 ha) dla osadników. Niemieckie kolonie osadnicze znamionowało budownictwo murowane z ogródkami oraz towarzyszące im obiekty użyteczności publicznej: ewangelickie szkoły i kościoły, remizy straży pożarnej, spółdzielcze kasy oszczędnościowe, kółka rolnicze i hodowlane, mleczarnie, młyny, tartaki, cegielnie i gorzelnie[68]. Do 1920 w Bydgoszczy i okolicy powstało kilkadziesiąt kościołów ewangelickich o charakterystycznej formie (neogotyk, ceglana fasada)[l]. Dzięki działalności osadniczej, w lokalne centra ludności ewangelickiej i duże wsie przekształciło się kilka miejscowości np. Nowa Wieś Wielka, Dąbrowa Wielka, Dąbrowa Chełmińska. W odpowiedzi na germanizację, społeczność polska organizowała w końcu XIX w. własne spółki parcelacyjne, aby zachować ziemię w rękach polskich[68].

W XIX wieku nastały czasy niespotykanego postępu technicznego (maszyna parowa, kolej, przemysł), co przyczyniło się do intensywnego rozwoju gospodarczego. Pierwszym przedsięwzięciem, będącym motorem pomyślności gospodarczej była budowa Kanału Bydgoskiego w 1774 roku oraz jego sukcesywne unowocześnianie aż do 1914 roku. Przy tej okazji sprowadzono z Niemiec pracowników, którzy pozostali tu później jako osadnicy[59]. W II połowie XIX wieku skanalizowano również Noteć poprzez budowę Kanału Górnonoteckiego i Nowonoteckiego oraz uregulowano Wisłę. Przez drogę wodną Wisła-Odra prowadzono ożywiony handel, zwłaszcza drewnem i zbożem. Bydgoszcz i Solec stały się ważnymi portami przeładunkowymi, wyrosło kilkadziesiąt fabryk, młynów i tartaków żyjących z transportu wodnego. W II połowie XIX wieku ogromne masy drewna z Królestwa Kongresowego i Cesarstwa Rosyjskiego spławiane były w dół Wisły[59]. W Solcu i Bydgoszczy część drewna magazynowano (w 1879 dla tego celu zbudowano Port Drzewny w Bydgoszczy), przecierano w tartakach, przerabiano na produkty gotowe, zaś resztę kierowano na zachód do Berlina lub Wisłą do Gdańska. W 1873 w Solcu uruchomiono duży zakład impregnacji podkładów kolejowych i słupów trakcyjnych, który zaspokajał potrzeby Kolei Wschodniej (260 tys. szt. podkładów i 48 tys. słupów rocznie) i żywił gospodarczo całe miasto[85]. W 1910 trzecia część drewna importowanego przez Cesarstwo Niemieckie przechodziła przez Bydgoszcz i Kanał Bydgoski. Tartaki otwarto również w Fordonie, lecz miasto znane było głównie z administracji celnej. W latach 1780–1783 zbudowano w Fordonie Dyrekcję Ceł i Akcyzy, która zajmowała się kontrolą opłat pobieranych na Wiśle. Stacjonujący tu żeglarze i flisacy korzystali z zajazdów, karczem, browarów i gorzelni[59].

Drugim czynnikiem sprzyjającym rozwojowi gospodarczemu było włączenie powiatu do sieci kolejowej. Te miejscowości, które miały szczęście znaleźć się na trasie przebiegu linii kolejowych, mogły liczyć na rozwój. W 1852 ukończono budowę Pruskiej Kolei Wschodniej łączącej Berlin z Królewcem. Na terenie powiatu tory prowadziły poprzez Nakło i Bydgoszcz, gdzie wybudowano ceglany most nad Brdą istniejący do dnia dzisiejszego i dalej przez Maksymilianowo i Kotomierz dochodziły do Tczewa[86]. W 1861 wybudowano Kolej Warszawsko-Bydgoską łączącą Bydgoszcz z Solcem, Toruniem i Warszawą. Było to pierwsze połączenie sieci kolejowych: pruskiej i rosyjskiej. W 1872 powstała Kolej Poznańsko-Bydgoska, łącząca Bydgoszcz z Inowrocławiem i dalej z Poznaniem. Powstała wtedy m.in. stacja Chmielniki Bydgoskie nad jeziorem Jezuickim, co ułatwiło wykorzystanie jeziora dla celów rekreacyjnych. W 1885 wybudowano kolej Bydgoszcz-Fordon, w 1893 poprzez most na Wiśle (do 1939 najdłuższy w Polsce i Niemczech) przedłużoną przez Ostromecko i Dąbrowę Chełmińską do Chełmży[86]. W 1895 powstała linia z Bydgoszczy do Szubina i Żnina, przedłużona w 1908 do Poznania. Od 1895 powstawała także sieć kolei wąskotorowych w zachodniej i północnej części powiatu (Bydgoska Kolej Powiatowa), którą połączono z Wyrzyską Koleją Powiatową[86]. W 1909 wybudowano linię z Koronowa, umożliwiającą połączenie z Tucholą, Świeciem i Więcborkiem. Około 1910 sieć kolejowa na terenie powiatu osiągnęła szczyt rozwoju[86]. Ważnym ośrodkiem kolejnictwa w skali krajowej stała się Bydgoszcz, gdzie w 1852 powstały warsztaty kolejowe, największe przedsiębiorstwo w rejencji bydgoskiej oraz Dyrekcja Kolei Wschodniej o jurysdykcji na obszarze od Berlina po Kłajpedę[87]. W 1889 oddano dla tej instytucji nowy gmach, który należał do najbardziej okazałych budynków użyteczności publicznej w Bydgoszczy[88].

Władze pruskie sterowały rozwojem gospodarczym powiatu, zakładając jego ścisłe zespolenie z Rzeszą Niemiecką. Utwardzano drogi, budowano mosty, linie i dworce kolejowe, budynki poczty, cegielnie, piekarnie i masarnie[60][59]. W okresie przemian ekonomicznych powiększały się duże posiadłości ziemskie kosztem ubogiej ludności, której liczba stale wzrastała. Np. w sąsiedniej ziemi chełmińskiej 2/3 ziemi należało do wielkiej własności, a 1/3 do gospodarstw wielkochłopskich[68].

W 1875 roku w powiecie bydgoskim mieszkało łącznie 101,5 tys. osób, z tego 31 tys. w Bydgoszczy[89]. W powiecie istniało ogółem 392 miejscowości. Podział wewnętrzny uwzględniał 4 gminy miejskie, 179 gmin wiejskich, 85 dominiów i 5 miejscowości nie wcielonych do gmin[89]. Wyodrębniono również 6 mniejszych obwodów: Bydgoszcz, Koronowo, Solec, Fordon, Dobrcz i Sitno. W 1875 roku Bydgoszcz w związku z przekroczeniem 25 tys. mieszkańców stała się wydzielonym powiatem miejskim. W 1904 roku bydgoski powiat ziemski liczył 90 tys. mieszkańców, z tego 40% Polaków. Z ogólnego obszaru na ziemię pod uprawę przypadało 48%, lasy 35%, a łąki i pastwiska 11%.

Pod względem prawnym w strukturze państwa pruskiego powiat był podstawową jednostką administracyjną wiążącą ze sobą administrację rządową i samorządową. Na jego czele stał starosta będący urzędnikiem państwowym, mianowanym przez króla. Organem uchwałodawczym i kontrolującym był sejmik powiatowy, a wykonawczym wydział powiatowy, podlegający staroście[90]. W latach 1904–1906 dla potrzeb urzędników starostwa wybudowano gmach administracyjny przy ul. Słowackiego według projektu radcy budowlanego E. von Saltzwedela z Poczdamu[90]. Natomiast w 1905 roku w Smukale Górnej wybudowano Sanatorium dla Płucnochorych, drugie tego typu w Prowincji Poznańskiej[91].

W 1919 roku podczas powstania wielkopolskiego linia frontu ustabilizowała się z grubsza na południowo-zachodniej granicy powiatu[92]. 22 stycznia 1919 Nową Wieś Wielką i Brzozę zajęły oddziały Pawła Cymsa i Jana Tomaszewskiego, jednak dzień później teren odzyskał III batalion Grenschutzu, zaś do krwawej potyczki doszło w rejonie Antoniewa[93]. W rejonie Brzozy walki toczyły się znów w lutym 1919.

Okres międzywojenny[edytuj | edytuj kod]

Most kolejowy nad Brdą wybudowany w 1930 roku w ciągu magistrali węglowej
Odprawa uczestników niemieckiej grupy rewizjonistycznej w lesie koło Ostromecka, której przewodniczył ówczesny adiutant Heinricha Himmlera SS-Oberführer Ludolf von Alvensleben. Jesień 1938

24 listopada 1918 roku powołano do życia Radę Ludową na Miasto Bydgoszcz i Przedmieścia z dr Janem Bizielem na czele, która stała się polityczną reprezentacją wszystkich Polaków zamieszkałych na terenie powiatu[59]. Na mocy traktatu wersalskiego 28 czerwca 1919 roku Bydgoszcz i okolice znalazły się w granicach odrodzonej Polski. Wojsko Polskie wkroczyło do Bydgoszczy 20 stycznia 1920 roku. Była niemiecka własność państwowa przeszła za odszkodowaniem na własność państwa polskiego[68]. W latach 1919–1922 trwał eksodus Niemców do Republiki Weimarskiej. Zastępowali ich reemigranci z Westfalii, Ameryki oraz Polacy z Wielkopolski, Pomorza, Kongresówki i Galicji[59]. 1 kwietnia 1920 włączono do miasta Bydgoszczy 19 gmin podmiejskich, które zamieszkiwało 30 tys. osób, uszczuplając w ten sposób zasoby ludnościowe powiatu ziemskiego. Granice zewnętrzne powiatu pozostawiono bez zmian z okresu pruskiego.

Spis powszechny z 1921 roku wykazał 53 tys. mieszkańców powiatu, który składał się z trzech gmin miejskich: Fordonu, Koronowa i Solca Kujawskiego, 123 gmin wiejskich i 42 obszarów dworskich[59]. Zgodnie z odziedziczoną po zaborcach ustawą samorządową, rządy w powiecie sprawowała rada powiatu, zaś organem wykonawczym był starosta[59]. Pierwszym starostą bydgoskim po 1920 roku był Stanisław Niesiołowski. Siedzibą urzędu starostwa był nadal budynek przy ul. Słowackiego w Bydgoszczy.

Ustawa z 19 stycznia 1928 wprowadziła wójtostwa obwodowe, obejmujące po kilkanaście gmin wiejskich i po kilka obszarów dworskich. Wójtostwem kierował mianowany przez wojewodę wójt, sprawujący władzę przy pomocy organu, który tworzyli przedstawiciele gmin wiejskich i przełożeni obszarów dworskich[92]. Z kolei reforma administracyjna z 23 marca 1933 wprowadziła gminę zbiorową składająca się z gromad z sołtysem na czele i likwidowała obszary dworskie[92]. Od 1934 roku powiat bydgoski składał się z 10 gmin, podzielonych na 109 gromad. Istniały wówczas gminy: Bydgoszcz wieś (10 gromad), Dąbrówka Nowa (10), Dobrcz (10), Koronowo (15), Mąkowarsko (6), Osielsko (11), Solec Kujawski (12), Ślesin (11), Wierzchucin Królewski (11), Wtelno (13)[59]. Powiat znajdował się w województwie poznańskim, a od 1 kwietnia 1938 wraz z kilkoma innymi przeniesiono go do województwa pomorskiego. W 1939 roku powiat bydgoski obejmował terytorium 1334 tys. km² i liczył 58,1 tys. mieszkańców[94].

W okresie międzywojennym powiat bydgoski wyróżniał się tym, że w jego centrum znajdowało się największe miasto w Polsce (siódme pod względem liczby ludności i czwarte pod względem powierzchni w kraju) pozbawione władz wojewódzkich, będące siedzibą powiatu grodzkiego. Specyfikę stanowiła liczna, aktywna politycznie mniejszość niemiecka[95].

Cechą powiatu bydgoskiego była stosunkowo mała powierzchnia gospodarstw rolnych. Gospodarstwa o areale większym niż 30 ha stanowiły 20% ogółu gruntów, gdy średnia dla województwa wynosiła 41%. Około 25% ziemi dzierżyli w swoich rękach Niemcy[59], przy czym w gminach wiejskich było to 40%, w miastach 30%, a na obszarach dworskich niecałe 10%[92][96]. Tereny o przewadze własności niemieckiej dominowały na południe od Bydgoszczy w gminach: Bydgoszcz-wieś i Solec Kujawski[59]. Około 29 majątków liczyło ponad 200 ha[96]. W 1926 roku Niemcy stanowili 38% ziemian powiatu bydgoskiego zajmując 34% gruntów wielkiej własności powyżej 200 ha[96]. Właścicielami dużych majątków byli m.in.: hrabina Aniela Potulicka (6515 ha), hr. Tadeusz Morsin (Strzelewo), Mieczysław Krzemiński (Augustowo) oraz właściciele niemieccy z Pyszczyna, Osówca, Słupowa, Gądecza, Strzelec Górnych, Kotomierza, Trzebienia, Sienna, Wiskitna[97]. Niektórzy ziemianie posiadali własne zakłady przetwórcze: młyny wodne (Byszewo, Rudy), mleczarnie (Gądecz, Słupowo), gorzelnie (Augustowo, Kusowo, Nowy Dwór, Wtelno, Samsieczynek, Teresin, Słupowo), suszarnie, cegielnie (Teresin, Strzelewo i Przyłubie), tartaki[59]. W powiecie bydgoskim istniały także ośrodki chowu szlachetnych odmian koni i bydła (Gądecz, Kotomierz, Potulice, Słupowo, Strzelewo, Trzęsacz, Kusowo, Strzelce Górne). We Wtelnie produkowano pługi polowe, a w Siennie mieścił się ośrodek badawczy, gdzie reprodukowano szlachetne gatunki zbóż, ziemniaków i buraków cukrowych[59]. W wyniku reformy rolnej nadwyżki z majątków prywatnych, liczących ponad 180 ha podlegały parcelacji[96]. Około 35% powierzchni powiatu zajmowały lasy, co sytuowało powiat na drugim miejscu w województwie poznańskim (po powiecie czarnkowskim)[59].

W latach 20. wskutek wojny celnej polsko-niemieckiej zmianie uległ dotychczasowy model gospodarki polegającej na handlu z centralnym Niemcami. Spadł ruch na Kanale Bydgoskim, załamał się handel drewnem. W nowych warunkach przesłanką rozwoju gospodarczego było wykorzystanie położenia powiatu jako zaplecza dla budującej się Gdyni na kierunku południkowym łączącym Polskę z wybrzeżem. W latach 1928–1933 na terytorium powiatu bydgoskiego prowadzono budowę magistrali węglowej, która była największą inwestycją komunikacyjną II RP[98]. Od Nowej Wsi Wielkiej po Bydgoszcz Wschód i od Maksymilianowa po Serock zbudowano od podstaw nową linię kolejową z charakterystyczną infrastrukturą (systemowe przystanki i dworce kolejowe, żelbetowe wiadukty, most nad Brdą)[98]. Jedną z głównych jednostek komunikacyjnych były Bydgoskie Koleje Powiatowe, które obejmowały 100 km torów, a z ich usług korzystało 200 tys. pasażerów rocznie[59]. W 1927 roku rozpoczęto elektryfikację terytorium powiatu prowadząc linię z elektrowni wodnej w Gródku (nad Wdą) przez Fordon[99]. Od 1929 roku źródłem energii elektrycznej była elektrownia miejska na Jachcicach w Bydgoszczy, skąd wybudowano linie 15 kV do Solca Kujawskiego, a w 1939 połączenie Fordon- Bydgoszcz, łącząc elektrownię z siecią Pomorskiej Elektrowni Krajowej Gródek S.A.[99]

W dwudziestoleciu międzywojennym coraz większe znaczenie odgrywała turystyka, czemu sprzyjały walory krajobrazowe i rekreacyjne ziem powiatu bydgoskiego[59]. W przewodnikach krajoznawczych[100][101] za najciekawsze obiekty uznano: jezioro Jezuickie, najdłuższy w środkowej Europie most fordoński, zespół pałacowo-parkowy w Ostromecku, przełom Brdy w Opławcu, widok na Koronowo z otaczających wzgórz, jeziora byszewskie, ruiny zamku w Jasińcu Nowym, Bory Tucholskie z rezerwatem cisów staropolskich oraz Solec Kujawski, gdzie podkreślono położenie wśród lasów z jednej, a nad Wisłą z drugiej strony[59]. Głównym centrum rozrywkowym mieszkańców Bydgoszczy były planty nad Kanałem Bydgoskim, a ceniono także Opławiec, Smukałę, Rynkowo, Brdyujście, Ostromecko, Koronowo. Z Koronowa do Bydgoszczy organizowano spływy na tratwach i kajakach (od 1936) oraz wycieczki odkrytymi wagonami kolei powiatowej. Brdą, Wisłą i Kanałem Bydgoskim kursowały statki wycieczkowe Lloyda Bydgoskiego[59].

W przeddzień II wojny światowej centralna i południowa część powiatu była terenem ożywionej działalności niemieckich grup rewizjonistycznych, co znalazło odzwierciedlenie jesienią 1939 roku w działalności niemieckiego Selbstschutzu[102]. Symbolem jego zbrodniczej działalności są liczne cmentarze i pomniki upamiętniające zamordowanych Polaków[60].

Okres okupacji niemieckiej[edytuj | edytuj kod]

Bydgoscy nauczyciele w drodze na egzekucję w „Dolinie śmierci“
Inspekcja Selbstschutzu w Bydgoszczy jesienią 1939. Od lewej: Josef Meier, dowódca Selbstschutzu w powiecie bydgoskim, nadburmistrz Bydgoszczy Werner Kampe oraz Ludolf-Hermann von Alvensleben

W przeddzień agresji niemieckiej oddziały polskie obsadziły linię umocnień na zachód i północ od Bydgoszczy, tzw. Przedmoście Bydgoskie. Dowódcą lokalnego odcinka obrony był gen. Zdzisław Wincenty Przyjałkowski – dowódca 15 Dywizji Piechoty. Sztab znajdował się w lasach koło Białych Błót. Oddziały polskie na linii jezior byszewskich zostały w nocy z 2 na 3 września okrążone i w następnych dniach zniszczone, z wyjątkiem 22 Pułku Piechoty, który przedarł się do Bydgoszczy[103]. Oddziały na Przedmościu Bydgoskim, mimo że skutecznie odpierały ataki niemieckie, decyzją dowództwa zostały wycofane na wschód. 3 września w Bydgoszczy, Solcu Kujawskim, Łochowie, Cielu i Murowańcu, Koronowie i innych miejscowościach doszło do zorganizowanej dywersji niemieckiej ludności, która ostrzelała wycofujące się polskie oddziały[59]. W wyniku walk część dywersantów została zabita. Propaganda nazistowska wykorzystała ten fakt, budując mit o „krwawej niedzieli w Bydgoszczy”, którego celem było wzbudzenie nienawiści do Polaków oraz usprawiedliwienie mających mieć miejsce zbrodni[59].

Zajęcie powiatu przez wojska hitlerowskie i grupy specjalne, zapoczątkowało represje miejscowej ludności polskiej[104]. Jesienią 1939 roku powiatowe jednostki Selbstschutzu oraz SS-mani z Gdańska dokonały wielu zbrodni na Polakach i Żydach[102]. Niemal w każdej miejscowości do dziś znaleźć można ślady barbarzyńskiej działalności hitlerowców[105]. Masowe groby ofiar odnaleziono m.in. w fordońskiej Dolinie Śmierci, w lesie k. Wudzyna, w Sadkach, Buszkowie i Tryszczynie, w Białych Błotach, Otorowie, Paterku i nad jeziorem Borówno[59]. Jesienią 1939 Niemcy zamordowali m.in. prezydenta Bydgoszczy Leona Barciszewskiego, burmistrza Fordonu Wacława Wawrzyniaka i burmistrza Koronowa Maksymiliana Talaśkę[59]. W grudniu 1939 Niemcy ogłosili, że w Bydgoszczy „problem żydowski przestał istnieć”, tzn. wszyscy Żydzi, którzy sami nie uciekli, zostali zabici lub aresztowani[103].

W okresie okupacji niemieckiej 1939–1945 powiat wchodził w skład rejencji bydgoskiej w okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie. Liczba mieszkańców wynosiła ok. 60 tys.[59] Szczeblem pośrednim były tzw. urzędy obwodowe: Bydgoszcz-wieś, Dobrcz, Koronowo-wieś, Mąkowarsko, Nowa Wieś Wielka, Sicienko, Solec-wieś, Wierzchucin, Wtelno i Żołędowo. Odrębny status zachowały miasta: Koronowo, Solec Kujawski i Fordon. Powiat dzielił się na 114 gmin[59]. W powiecie obowiązywały restrykcyjne przepisy wydane przez gauleitera Alberta Forstera. Już w październiku 1939 wprowadzono nakaz używania włącznie języka niemieckiego, także w kościołach i nabożeństwach oraz usunięcia polskich napisów z przestrzeni publicznej, nawet z nagrobków[103]. Polskie przedsiębiorstwa i majątki konfiskował na rzecz III Rzeszy Główny Urząd Powierniczy-Wschód z ekspozyturą w Bydgoszczy[103]. Wiele przedsiębiorstw przestawiono na produkcję wojenną, a 75% polskich zakładów handlowych i rzemieślniczych zlikwidowano. W latach 1939–1943 dokonano licznych wysiedleń Polaków z gospodarstw rolnych, bądź domów i mieszkań do Generalnego Gubernatorstwa. Na ich miejsce osiedlano Niemców z Wołynia, krajów nadbałtyckich i Besarabii. W marcu 1941 wprowadzono niemiecką listę narodowościową (niem. Volksliste), która służyć miała zniemczeniu ludności polskiej oraz zasileniu Wehrmachtu nowymi rekrutami. Od 1942 Polaków zmuszano do wpisywania się na listę pod groźbą wysiedlenia, a także umieszczenia w obozie koncentracyjnym[106].

W latach 1940–1944 w Puszczy Bydgoskiej, między Łęgnowem, a Bydgoszczą Niemcy zbudowali zamaskowaną w lesie fabrykę zbrojeniową DAG Fabrik Bromberg, zajmującą się produkcją i elaboracją materiałów wybuchowych[107]. Tereny leśne wyposażono w setki kilometrów betonowych dróg, bocznic kolejowych oraz tysiące zamaskowanych budynków. Przy budowie pracowało 40 tysięcy osób, w tym Reichsarbeitsdienst oraz jeńcy wojenni[107]. Ponadto rozbudowano tajną część Zakładów Amunicyjnych na Osowej Górze, gdzie produkowano części do rakiet bojowych[108].

Jesienią 1939 roku w majątku Potulickich utworzono obóz dla polskich przesiedleńców, w którym więziono 25 tys. osób, z których 1300 zginęło (w tym 767 dzieci)[m]. W latach 1941–1943 funkcjonował obóz dla polskich przesiedleńców w Smukale, podlegający gestapo i komendantowi obozu Stutthof (KL). Przeszło przez niego w sumie 4 tys. osób, z czego 700 zginęło, w tym 140 dzieci. W 1944 utworzono także obozy Bromberg-Ost i Bromberg-Brahnau, w których do niewolniczej pracy używano ok. 1300 Żydówek[109]. Ciężki obóz karny dla Polaków zorganizowano także na terenie więzienia w Koronowie. Przeszło przezeń około 1800 osób, z czego 631 zginęło lub zmarło z wycieńczenia[110].

Od 1940 roku w powiecie rozwijał się ruch oporu (początkowo Związek Walki Zbrojnej oraz Szare Szeregi). W 1944 do Armii Krajowej w okręgu bydgoskim należało ok. 1,2 tys. osób, podlegały jej oddziały AK w Borach Tucholskich oraz Miecz i Pług. Istniała także Okręgowa Delegatura Rządu na Kraj, Wojskowa Służba Kobiet, Polska Armia Powstania, podziemne harcerstwo i inne organizacje. Wydawano pisma konspiracyjne oraz organizowano tajne nauczanie[111]. Dominowała praca wywiadowcza, dywersja i sabotaż w zakładach zbrojeniowych[103].

Ziemie powiatu bydgoskiego zostały wyzwolone spod okupacji hitlerowskiej 22–26 stycznia 1945 roku w wyniku operacji wiślańsko-odrzańskiej wojsk radziecko-polskich[112]. W bitwach uczestniczyły oddziały Armii Radzieckiej (9. Korpus Pancerny Gwardii, 2. Korpus Kawalerii Gwardii, trzy dywizje z 125. Korpusu Piechoty), polskie (1 Brygada Pancerna i 8 Bydgoski Pułk Piechoty z 3. Dywizji Piechoty) i niemieckie m.in. 15 łotewska Dywizja Grenadierów SS, 4. Dywizja Pancerna i 337. Dywizja Grenadierów Ludowych[112]. Przełamano m.in. linie umocnień niemieckich Nowa Wieś Wielka – Rojewo, a na północ od Bydgoszczy, na linii Kanału Bydgoskiego i pod Nakłem wywiązały się zacięte walki z przebijającymi się na północ Niemcami. Żadne z miast i wsi nie zostało doszczętnie zniszczone. Straty radzieckie w okolicy Bydgoszczy (21–27 stycznia 1945) wyniosły ok. 2 tys. zabitych i 30-40 czołgów, straty polskie – ok. 110 żołnierzy, a niemieckie – ok. 1 tys. zabitych[112]. Zacięte walki rozegrały się również na początku lutego 1945 w lasach koło Dąbrowy Chełmińskiej, gdzie okrążono i zniszczono resztki wojsk niemieckich. W wyniku krwawej bitwy, która zakończyła się 7 lutego zginęło ok. 9 tys. żołnierzy niemieckich, a 4 tys. wzięto do niewoli[60].

Okres powojenny[edytuj | edytuj kod]

W styczniu 1945 zaczęto organizować nowe władze administracyjne. Zgodnie z ustawą o organizacji i zakresie działania rad narodowych, stworzono wojewódzkie, powiatowe (miejskie) i gminne rady narodowe. Na czele powiatu stał przewodniczący Powiatowej RN. Pierwszym z nich był Leon Michalski. Na terenie powiatu bydgoskiego utworzono 10 urzędów gminnych, w tym gminę Bydgoszcz-Wieś z siedzibą w Białych Błotach. W 1946 powiat bydgoski liczył 1334 km². Zamieszkiwało go 53,2 tys. osób[94]. Położony był w województwie bydgoskim (w latach 1945–1950 nazywanego pomorskim).

W latach 1945–1948 ludność niemiecka opuściła terytorium powiatu, a w jej miejsce przybyli Polacy z głębi kraju i z kresów wschodnich[60]. W 1945 roku duże prywatne posiadłości ziemskie oraz wszystkie gospodarstwa poniemieckie znacjonalizowano w oparciu o przepisy reformie rolnej[60]. Większość gruntów rozparcelowano na rzecz rodzin miejscowych, repatriantów i przesiedleńców, a część przekazano nowo utworzonym Państwowym Gospodarstwom Rolnym i Rolniczym Spółdzielniom Produkcyjnym. W latach 1945–1947 spośród gospodarstw rolnych poniemieckich, 40% przeznaczono dla rodzin repatriantów z Kresów Wschodnich, 30% dla ludności z Polski centralnej, 20% dla miejscowych robotników dawniej pracujących u Niemców, a 10% dla inwalidów wojennych[113]. Łącznie na terenach wiejskich osadzono ponad 800 rodzin repatriantów, najwięcej w gromadach: Solec Kujawski (183), Wtelno (134), Dobrcz (113), Koronowo (80) oraz 504 rodziny w Bydgoszczy i w znacznie mniejszej skali w: Solcu Kujawskim, Fordonie i Koronowie[113]. W znacjonalizowanych dawnych majątkach szlacheckich ulokowano instytucje oświatowe i opieki społecznej, np. w zespole pałacowo-parkowym w Ostromecku – Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabosłyszącej i Niesłyszącej. Podobnie zagospodarowano m.in. pałace i dwory m.in. w: Żołędowie, Gądeczu, Karolewie, Wojnowie, niektóre zaś przeznaczono na cele mieszkalne.

W Polsce Ludowej centralnie zarządzanej na wzór ZSRR, systematycznie ograniczano kompetencje samorządu. Starostowie stali się urzędnikami reprezentującymi wolę swych przełożonych, a nie wyborców[59]. Od 1950 roku starostę powiatowego zastąpił przewodniczący Powiatowej Rady Narodowej. Reforma administracyjna z 25 września 1954 w miejsce zlikwidowanych gmin powołała gromady[94] wraz z gromadzkimi radami narodowymi. W powiecie bydgoskim początkowo znajdowało się 25 gromad, które liczyły łącznie 1388 km² i 59 tys. mieszkańców[94]. Począwszy od 1956 roku dokonywano likwidacji mniejszych, słabszych ekonomicznie gromad, włączając je w skład większych jednostek. W 1959 roku zlikwidowano 10 gromad: Buszkowo, Kruszyn, Łochowo, Łukowiec, Salno, Sitowiec, Strzelce Górne, Teresin, Trzeciewiec, Wierzchucinek, w 1961 roku gromadę Brzoza, w 1968 – gromadę Wudzyn, a w zamian włączono z powiatu świeckiego gromadę Serock[94]. Przy okazji zmian w liczbie gromad dokonywano korekt granicy powiatu bydgoskiego, wyrzyskiego i świeckiego, a tereny podmiejskie włączano sukcesywnie do terytorium Bydgoszczy (Osowa Góra, Prądy, Opławiec, Łęgnowo itd.)

Gromady i miejscowości w obrębie terytorium powiatu bydgoskiego (stan z 1972 roku)[114], kursywą zaznaczono gromady obejmujące miejscowości z prawobrzeża Wisły (włączone do powiatu w 1999 roku)

Gromada Wsie
Gromada Białebłota Białe Błota, Ciele, Drzewce, Kruszyn Krajeński, Lisi Ogon, Lipniki, Łochowice, Łochowo, Murowaniec, Trzciniec, Zielonka
Gromada Dąbrowa Chełmińska Bolumin, Czemlewo, Dąbrowa Chełmińska, Gzin, Janowo, Mozgowina, Nowy Dwór, Ostromecko, Otowice, Rafa, Strzyżawa, Wałdowo Królewskie
Gromada Dobrcz Aleksandrowo, Borówno, Chełmszczonka, Chmielewo, Dobrcz, Gądecz, Karczemka, Kotomierz, Kozielec, Kusowo, Magdalenka, Pauliny, Pyszczyn, Sienno, Suponin, Trzeciewiec, Trzebień, Trzęsacz, Włóki, Zła Wieś, Zalesie
Miasto Fordon
gromada Fordon Czarnówko, Grochol, Jarużyn, Łoskoń, Mariampol, Pałcz, Strzelce Dolne, Strzelce Górne, Zofin
Gromada Kokocko m.in. Czarże, Dębowiec, Słończ
Miasto Koronowo
Gromada Koronowo Buszkowo, Bytkowice, Nowy Dwór, Okole, Salno, Samociążek, Skarbiewo, Sokole-Kuźnica, Stary Dwór, Stary Jasiniec, Więzowno
Gromada Mąkowarsko Dziedno, Dziedzinek, Lucim, Mąkowarsko, Sitowiec, Wilcze
Gromada Nowawieś Wielka Brzoza, Dąbrowa Wielka, Dobromierz, Dziemionna, Jakubowo, Januszkowo, Kobylarnia, Kolankowo, Leszyce, Łażyn, Nowa Wieś Wielka, Nowa Wioska, Nowe Smolno, Olimpin, Prądki, Prądocin, Przyłęki, Tarkowo Dolne
Gromada Osielsko Czarnówczyn, Myślęcinek, Niemcz, Niwy, Osielsko
Gromada Serock Brzeźno, Chajdrowo, Glinki, Karolewo, Łowinek, Nowy Jasiniec, Serock, Stronno, Wudzyn, Wudzynek
Gromada Sicienko Goncarzewy, Kasprowo, Kruszyn, Kruszyniec, Mochle, Nowaczkowo, Nowa Dąbrówka, Nowa Ruda, Osówiec, Pawłówek, Piotrkówko, Sicienko, Sitno, Trzemiętowo, Trzemiętówko, Ugoda, Wierzchucice, Wierzchucinek, Wojnowo, Zawada
Miasto Solec Kujawski
Gromada Solec Kujawski Chrośna, Mały Kabat, Łęgnowo, Makowiska, Otorowo, Plątnowo, Przyłubie, Wypaleniska
Gromada Ślesin Gliszcz, Gorzeń, Gumnowice, Kaźmierowo, Michalin, Potulice, Samsieczno, Samsieczynek, Strzelewo, Ślesin, Teresin, Zielonczyn
Gromada Wierzchucin Królewski Byszewo, Dąbrowice, Huta, Krąpiewo, Łąsko Małe, Łąsko Wielkie, Łukowiec, Murucin, Osiek, Popielewo, Wierzchucin Królewski, Wiskitno
Gromada Wtelno Gogolin, Gogolinek, Gościeradz, Szczutki, Tryszczyn, Witoldowo, Wtelno
Gromada Żołędowo Augustowo, Bożenkowo, Jagodowo, Linówiec, Łącznica, Maksymilianowo, Nekla, Smukała Dolna, Żołędowo
Elektrownia wodna na Brdzie w Samociążku (26 MW) oddana do użytku w 1961 roku

Dużą inwestycją na terenie powiatu była budowa w latach 1956–1962 zapór wodnych i hydroelektrowni na Brdzie w: Samociążku, Bożenkowie i w Smukale oraz stworzenie sztucznego Jeziora Koronowskiego, wokół którego intensywnie rozwijała się turystyka. Koncepcja budowy tamy i siłowni została opracowana przez prof. Karola Pomianowskiego z Politechniki Warszawskiej i mgr inż. Alfonsa Hoffmana już w czasach II Rzeczypospolitej. W wyniku spiętrzenia wód Brdy powstał rozczłonkowany przez zatoki i półwyspy zbiornik o powierzchni 1660 ha i długości 36 km, otoczony lasem, o wybitnych walorach rekreacyjno-krajobrazowych. Budowa zalewu wpłynęła również na podniesienie poziomu wód w jeziorach rynny byszewskiej i pojawienie się wód w leśnych obniżeniach terenu na południe od Koronowa. Począwszy od lat 60. XX w. w wielu miejscach atrakcyjnie położonych powstawały kompleksy pracowniczych ogrodów działkowych, użytkowanych przez mieszkańców Bydgoszczy. Największe kompleksy tego typu powstały w okolicy Zalewu Koronowskiego w Pieczyskach, nad Brdą w Bożenkowie, nad jeziorem Jezuickim w Prądocinie, nad jeziorem Borówno w Nekli, nad jeziorami byszewskimi w Drzewianowie, Prosperowie, Wierzchucinku, Salnie, a także w Niemczu, Maksymilianowie, Drzewcach, Murowańcu i Wudzynie. Rozwój motoryzacji sprawił, że traciła na znaczeniu Bydgoska Kolej Powiatowa. Liczba pasażerów spadła ze 150 tys. rocznie w latach 50.do 40 tys. w 1968 roku. Rok później kolej zlikwidowano[59].

Z dniem 1 stycznia 1973 na terenie powiatu bydgoskiego w miejsce 14 jednostek administracyjnych utworzono 10, w tym 8 gmin wiejskich (Białe Biota, Dobrcz, Koronowo, Nowa Wieś Wielka, Osielsko, Serock, Sicienko, Ślesin), gminę zintegrowaną w Solcu Kujawskim oraz miasto Koronowo oparte na dotychczasowej strukturze adrninistracyjnej[92]. Fordon został włączony do Bydgoszczy, a od 1981 w jego otoczeniu trwała budowa wielkiej dzielnicy mieszkaniowej Nowy Fordon.

Po reformie administracyjnej z 1975 roku zlikwidowano powiaty oraz zwiększono liczbę województw z 17 do 49, które jednak kompetencyjnie odpowiadały bardziej dawnym powiatom niż województwom[92]. Zmniejszone liczebnie i powiększone terytorialnie gromady przekształcono w gminy. Stan taki przetrwał do 1999 roku, kiedy powrócono do tradycyjnego, funkcjonującego przez wiele stuleci, modelu państwa[59]. Po reformie administracyjnej z 1999 roku powstał na nowo powiat bydgoski w zmodyfikowanych granicach w obrębie województwa kujawsko-pomorskiego, który obejmował 8 gmin: Białe Błota, Nowa Wieś Wielka, Solec Kujawski, Sicienko, Osielsko, Dobrcz, Dąbrowa Chełmińska i Koronowo. Była to terytorialnie czwarta forma powiatu bydgoskiego po staropolskim (XIV w.-1772), pruskim (1772-1816) i prusko-polskim (1816-1975). Zachowano wcześniej przeprowadzone korekty gromad i gmin (1954-1962). Ważniejsze zmiany terytorialne to:

  1. Włączenie do powiatu gminy Dąbrowa Chełmińska leżącej po prawej stronie Wisły, historycznie należącej do ziemi chełmińskiej. Decyzja ta uwzględniała zarówno względy utylitarne (zaplecze, sypialnia miasta), jak i historyczne (do czasu zawłaszczenia ziemi chełmińskiej przez krzyżaków, kasztelania wyszogrodzka obejmowała prawobrzeże Wisły).
  2. Południowo-zachodnia granica powiatu oparła się nie jak dawniej na Noteci, lecz na Kanale Górnonoteckim. W związku z tym w skład powiatu weszło kilka miejscowości z XIX-wiecznego powiatu inowrocławskiego (Prądocin, Januszkowo, Kolankowo, Jakubowo, Dziemionna, Tarkowo Dolne) i szubińskiego (Kobylarnia, Olimpin, Nowe Smolno), które wchodziły jednak w skład staropolskiego powiatu bydgoskiego.
  3. Wsie z bezpośredniego zaplecza Nakła nad Notecią wyłączono z powiatu bydgoskiego na rzecz nakielskiego (Samsieczno, Ślesin, Występ, Gorzeń, Potulice).
  4. Na północy do powiatu bydgoskiego włączono Nowy Jasiniec, a na południowym wschodzie niewielki obszar Puszczy Bydgoskiej na wschód od Chrośnej.

W latach 90. blisko połowę powierzchni powiatu włączono do stref przyrodniczo chronionych. Duże postępy osiągnięto w ochronie środowiska, czego przykładem jest czysta rzeka Brda. Od lat 90. XX w. nasilił się proces suburbanizacji okolic Bydgoszczy, który doprowadził w szybkim tempie do zabudowania osiedlami domów jednorodzinnych wielu obszarów podmiejskich, wzrostu liczby ludności oraz rozwoju gospodarczego. W XXI w. liczba oddawanych nowych mieszkań w powiecie dorównywała miastu Bydgoszczy. Na jego terenie użytkowano również 18 tys. działek letniskowych, które są bazą wypoczynku letniego i świąteczno-niedzielnego.

Starostowie powiatu bydgoskiego[edytuj | edytuj kod]

Okres staropolski[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Starostowie bydgoscy.

Okres pruski[edytuj | edytuj kod]

  • 1777–1795 Peter von Twardowski
  • 1795–1806 Marcus von Chmielewski
  • 1815–1817 von Kloczkiewicz
  • 1817–1833 Heinrich Wilhelm von Grabowski
  • 1833–1837 Wüstenberg
  • 1837–1848 Riedel
  • 1848 Georg Hasenclever
  • 1848–1867 Gustav Oswald Julius Crusius
  • 1867–1868 Harmening
  • 1868–1890 Gustav von Oertzen
  • 1890–1894 Conrad Max von Unruh
  • 1894–1904 Johann von Eisenhart-Rothe
  • 1904–1912 Wilhelm Abicht
  • 1912–1919 Max Hausleutner

Okres międzywojenny[edytuj | edytuj kod]

Okres okupacji niemieckiej[edytuj | edytuj kod]

  • 1939–1943 Nethe
  • 1943 Edgar Saebisch (komisaryczny)
  • 1943–1944 Otto Gonnermann (komisaryczny)
  • 1944–1945 Edgar Saebisch

Okres PRL[edytuj | edytuj kod]

  • 1945–… Leon Michalski

Okres od 1999[edytuj | edytuj kod]

  • 1999–2006 Jan Graczkowski
  • 2006–2010 Kazimierz Krasowski
  • od 2010 Wojciech Porzych

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przegląd bydgoskich jednostek administracyjnych:

Inne:

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Kościołem filialnym parafii wyszogrodzkiej był prawdopodobnie kościół św. Idziego w Bydgoszczy wzniesiony w XIII w., służący załodze kasztelańskiego grodu, a po zniszczeniu Wyszogrodu spadkobiercą została parafia św. Mikołaja w Fordonie.
  2. ↑ Terytorium tuczeńskie – północny obszar kasztelanii inowrocławskiej należący od XIV wieku do 1772 do powiatu bydgoskiego.
  3. ↑ Starostowie bydgoscy z rodu Kościeleckich byli wierzycielami królewskimi, dworzanami, żupnikami; m.in. Jan Kościelecki finansował wojnę trzynastoletnią, a Mikołaj Koscielecki był mężem byłej kochanki króla Zygmunta Starego.
  4. ↑ W 1690 roku, gdy wójtostwo bydgoskie nabył na własność starosta bydgoski Franciszek Gałecki, zostało ono odłączone od starostwa i przeszło w dziedziczenie rodu Gałeckich. Ten stan przetrwał do 1711 kiedy to po śmierci starosty Franciszka Gałeckiego jego syn otrzymał tylko starostwo. Wójtostwo bydgoskie król August Mocny wydzierżawił generałowi Henrykowi Baudissinowi. Odtąd przeważnie starostwo i wójtostwo były wydzierżawiane oddzielnie.
  5. ↑ W XVI w. starostwo serockie stało się stanowiskim dziedzicznym. Dzierżyli je: Maciej, potem Samuel Żabiński, Jan Piotr Tuchółka, następnie jogo syn Jan Franciszek.
  6. ↑ Będzitowo, Dąbrówka Kuj., Smogorzewo, Tarkowo, Pęchowo, Lisewo, Jordanowo, Ojrzanowo, Leszcze, Pturek i in.
  7. ↑ Ślesin, Żurczyn, Gorzeń, Strzelewo, Sicienko, Wojnowo, Wierzchucinek, Gogolin.
  8. ↑ Myślęcinek, Pałcz, Żołędowo, Strzelce, Gądecz, Kotomierz, Nieciszewo.
  9. ↑ Osady należące do starostwa (i wójtostwa) bydgoskiego znajdowały się na terenie obecnych gmin: Bydgoszcz (Działy, Czyżkówko, Okole, Opławiec, Bielice, Glinki, Grodztwo, Bielawy, Kapuściska Wielkie i Małe, Bartodzieje Wielkie i Małe, Siernieczek, Fordon, Fordonek, Łęgnowo, Czersko, Ujście, Mudziały, Smuga), Białe Błota (Chwałabogu, Nowa Erekcja, Łochowo, Łochowice, Zielonka, Prądki, Przyłęki, Stryszek), Nowa Wieś Wielka (Brzoza, Dobromierz, Nowa Wieś Wielka, Nowa Wioska, Dąbrowa Wielka, Dąbrowa Mała, Dębinka, Leszyce, Łażyn) oraz Solec Kujawski (Otorowo, Makowiska, Chrośna). Dodatkowo na terenie obecnej Bydgoszczy oraz gminy Białe Błota znajdowały się osady i folwarki należące do miasta Bydgoszczy: Białe Błota (Biały Smug), Biedaszkowo, Bocianowo, Ciele (Trzemeszynko), Czajcze Błota, Miedzyń, Okole, Szwederowo, Rupienica, Wilczak Wielki i Mały, Goryczkowo oraz Wilcze Gardło.
  10. ↑ Traktat rozbiorowy z 5 sierpnia 1772 gwarantował Prusom jedynie ziemie na północ od Noteci. Do głębszego wtargnięcia Prus przyczyniła się m.in. Marianna Skórzewska z Lubostronia, interweniująca u Fryderyka II w celu objęcia jej majątku łabiszyńskiego administracją pruską.
  11. ↑ Najstarsze parafie ewangelickie w powiecie bydgoskim to: Bydgoszcz, Fordon, Koronowo, Fordon, Ciele, Łęgnowo, Sitno.
  12. ↑ W latach 1880–1920 kościoły ewangelickie powstały m.in. w Bydgoszczy (10), Fordonie, Solcu, Koronowie, Łęgnowie, Cielu, Łochowie, Nowej Wsi Wielkiej, Dąbrowie Wielkiej, Przyłękach, Sicienku, Kruszynie, Rynarzewie, Dąbrowie Chełmińskiej, Sitnie, Buszkowie, Włókach. W 1945 prawie wszystkie przekazano parafiom katolickim.
  13. ↑ Po wyzwoleniu, w 1945 roku, w Potulicach stworzono obóz dla ludności niemieckiej, w którym do 1950 roku śmierć poniosło ok. 3,5 tys. osób. Dziś w dawnych zabudowaniach obozu znajduje się zakład karny.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-05-20].
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Załącznik do uchwały nr 173/XXII/16 Rady Powiatu Bydgoskiego z dnia 24 listopada 2016 roku, [w:] Program Rozwoju Powiatu Bydgoskiego na lata 2017–2023, Bydgoszcz: Starostwo Powiatowe w Bydgoszczy, 2016 [dostęp 2018-04-03].
  3. ↑ a b c d e f g h i j Powiat bydgoski, Bydgoszcz: Starostwo Powiatowe w Bydgoszczy, 2014 [dostęp 2018-04-03].
  4. ↑ a b Statystyczne vademecum samorządowca 2017 – powiat bydgoski, Bydgoszcz: Urząd Statystyczny w Bydgoszczy, 2017 [dostęp 2018-04-03].
  5. ↑ http://bydgoszcz.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_kujawsko-pomorskie/portrety_gmin/powiat_bydgoski/gmina_biale_blota.pdf.
  6. ↑ http://bydgoszcz.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_kujawsko-pomorskie/portrety_gmin/powiat_bydgoski/gmina_dabrowa_chelminska.pdf.
  7. ↑ http://bydgoszcz.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_kujawsko-pomorskie/portrety_gmin/powiat_bydgoski/gmina_dobrcz.pdf.
  8. ↑ http://bydgoszcz.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_kujawsko-pomorskie/portrety_gmin/powiat_bydgoski/gmina_koronowo.pdf.
  9. ↑ http://bydgoszcz.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_kujawsko-pomorskie/portrety_gmin/powiat_bydgoski/gmina_nowa_wies_wielka.pdf.
  10. ↑ http://bydgoszcz.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_kujawsko-pomorskie/portrety_gmin/powiat_bydgoski/gmina_osielsko.pdf.
  11. ↑ http://bydgoszcz.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_kujawsko-pomorskie/portrety_gmin/powiat_bydgoski/gmina_sicienko.pdf.
  12. ↑ http://bydgoszcz.stat.gov.pl/vademecum/vademecum_kujawsko-pomorskie/portrety_gmin/powiat_bydgoski/gmina_solec_kujawski.pdf.
  13. ↑ a b c d e Ryszard Kozłowski. Rozwój uposażenia klasztoru cysterskiego w Byszewie (Koronowie) do końca XIV w. „Bydgoskie Towarzystwo Naukowe Prace Wydziału Nauk Humanistycznych”. Seria C Nr 12, 1972. Warszawa-Poznań: Wydawnictwo Naukowe PWN oddział w Poznaniu. (pol.). 
  14. ↑ Ryszard Kabaciński. Siersko – nieznane miasto koło Bydgoszczy (XVII-XVIII w.). „Kronika Bydgoska”. X (1986-88), 1990. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. (pol.). 
  15. ↑ Zdzisław Raszeja: Ostromecko i okolice. Bydgoszcz: Wydawnictwo Margrafsen, 2002. ISBN 83-87070-78-5. (pol.).
  16. ↑ Statystyczne vademecum samorządowca 2010 dla gmin: Białe Błota, Dąbrowa Chełmińska, Dobrcz, Koronowo, Nowa Wieś Wielka, Osielsko, Sicienko i Solec Kujawski.
  17. ↑ a b c Włodzimierz Bykowski, Powiat bydgoski dla aktywnych. Przewodnik po szlakach turystycznych powiatu bydgoskiego, Bydgoszcz: Starostwo Powiatowe w Bydgoszczy, 2011 [dostęp 2018-04-03].
  18. ↑ a b c d e Tadeusz Chrzanowski, Marian Kornecki: Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom XI Dawne województwo bydgoskie. Zeszyt 3 Bydgoszcz i okolice. Warszawa: Polska Akademia Nauk Instytut Sztuki, 1977. (pol.).
  19. ↑ Stanisław Kwiatkowski. Narodziny regionu. „Rocznik Kulturalny Kujaw i Pomorza”. tom XV, s. 7–10, 1999. Bydgoszcz-Toruń: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, Toruńskie Towarzystwo Kultury, Wojewódzki Ośrodek Kultury w Bydgoszczy. ISSN 0860-9284. (pol.). 
  20. ↑ Jadwiga Klimaszewska. Stan badań etnograficznych w województwie bydgoskim. „Rocznik Kulturalny Kujaw i Pomorza”. tom VI, s. 67–82, 1970. Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne. (pol.). 
  21. ↑ Delimitacja i charakterystyka obszaru realizacji instrumentu Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych w obszarze funkcjonalnym Bydgoszczy i Torunia. Zarząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego, marzec 2014.
  22. ↑ Powiat bydgoski w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-21], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  23. ↑ https://bdl.stat.gov.pl/BDL/dane/teryt/tablica# dostęp 2018-04-04.
  24. ↑ l, Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym (stan w dniu 31.12.2019), 31 grudnia 2019.
  25. ↑ GUS, TABL. II. LUDNOŚĆ, RUCH NATURALNY ORAZ MIGRACJE LUDNOŚCI WEDŁUG POWIATÓW W PIERWSZYM PÓŁROCZU 2020 R., 30 czerwca 2020.
  26. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Zakład Sozotechniki Sp. z o.o., Program ochrony środowiska dla powiatu bydgoskiego aktualizacja na lata 2012–2015 z perspektywą na lata 2016–2019, Bydgoszcz: Starostwo Powiatowe w Bydgoszczy, 2012 [dostęp 2018-04-03].
  27. ↑ https://web.archive.org/web/20190309155443/http://www.wios.bydgoszcz.pl/webmapa/wody/pow_bydgoski.html dostęp 2018-04-11.
  28. ↑ https://web.archive.org/web/20180406155600/http://www.wios.bydgoszcz.pl/webmapa/wody/spisjezior.html dostęp 2018-04-11.
  29. ↑ http://www.rzgw.gda.pl/cms/fck/uploaded/ZGPW_rozporzadzenia/Bilansowanie%20zasob%C3%B3w_Brda.pdf dostęp 2018-04-11.
  30. ↑ a b c d e f g h i j k l m Strategia Zrównoważonego Rozwoju Powiatu Bydgoskiego do 2015 roku, [w:] Podstawowe informacje o powiecie, Bydgoszcz: Starostwo Powiatowe w Bydgoszczy, 2001 [dostęp 2018-04-03] [zarchiwizowane z adresu 2018-04-19].
  31. ↑ http://www.lasy.gov.pl/pl/nasze-lasy/mapa-lasow dostęp 2018-04-19.
  32. ↑ Henryk Wiśniewski: Różnorodność biologiczna Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku w Myślęcinku i jej uwarunkowania. [w.] Józef Banaszak (red.): Przyroda Bydgoszczy. Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004. ISBN 83-7096-531-8.
  33. ↑ Katarzyna Marcysiak: Ochrona przyrody – Bydgoszcz i okolice. W: Przyroda Bydgoszczy. Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 2004. ISBN 83-7096-531-8.
  34. ↑ https://www.koronowo.pl/turystyka/atrakcje-turystyczne/grabina-i-pomniki-przyrody dostęp 2018-04-09.
  35. ↑ GUS, Bezrobotni zarejestrowani i stopa bezrobocia. Stan w końcu września 2019 r. [online], stat.gov.pl [dostęp 2019-11-26] (pol.).
  36. ↑ https://web.archive.org/web/20180419184015/http://www.rp.pl/Zycie-Kujawsko-Pomorskiego/312139885-Nowa-przeprawa-promowa-przez-Wisle-powstanie-na-wysokosci-Solca-Kujawskiego-i-Czarnowa.html dostęp 2018-04-19.
  37. ↑ https://mapa.wirtualneszlaki.pl/#12/53.2499/17.9599/OSM_Mapnik-Drogi_rowerowe dostęp 2018-04-10.
  38. ↑ https://www.bazakolejowa.pl/index.php?dzial=mapa#10/53.1542/17.9517 dostęp 2018-04-23.
  39. ↑ http://www.zdmikp.bydgoszcz.pl/index.php/pl/transport/bilety-i-oplaty/strefy-biletowe dostęp 2018-03-19.
  40. ↑ https://web.archive.org/web/20171208054555/http://www.zdmikp.bydgoszcz.pl/index.php/pl/linie-turystyczne/1730-autobusem-do-ostromecka dostęp 2018-03-19.
  41. ↑ http://szpitaleskulap.pl/ dostęp 2018-04-20.
  42. ↑ http://www.90minut.pl dostęp 2018-04-06.
  43. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2019-04-29].
  44. ↑ a b c Załącznik do uchwały nr 224/XXVIII/17 Rady Powiatu Bydgoskiego z dnia 22 czerwca 2017 roku, [w:] Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Bydgoskiego na lata 2017–2020, Bydgoszcz: Starostwo Powiatowe w Bydgoszczy, 2017 [dostęp 2018-04-03] [zarchiwizowane z adresu 2018-04-19].
  45. ↑ Bydgoskie Stowarzyszenie Miłośników Zabytków „BUNKIER” – Galeria zdjęć: Przedmoście Bydgoskie.
  46. ↑ http://www.czaswlas.pl/obiekty/?p=4&id_obiekt=7296 dostęp 2018-04-19.
  47. ↑ https://www.koronowo.pl/turystyka/atrakcje-turystyczne/sciezka-dydaktyczna dostęp 2018-04-06.
  48. ↑ a b Leśne ścieżki dydaktyczne w regionie kujawsko-pomorskim, na terenie nadleśnictw Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Toruniu [dostęp 2018-04-19].
  49. ↑ https://web.archive.org/web/20180419213958/http://www.zoledowo.torun.lasy.gov.pl/sciezki-edukacyjne-w-lesnictwie-kruszyn#.WthSi9SLS9I dostęp 2018-04-19.
  50. ↑ http://www.czaswlas.pl/obiekty/?p=4&id_obiekt=7520 dostęp 2018-04-19.
  51. ↑ http://www.czaswlas.pl/obiekty/?p=4&id_obiekt=1671 dostęp 2018-04-19.
  52. ↑ http://www.czaswlas.pl/obiekty/pobrdzie-93 dostęp 2018-04-19.
  53. ↑ http://www.czaswlas.pl/obiekty/lesna-747 dostęp 2018-04-19.
  54. ↑ Powidła śliwkowe z Doliny Dolnej Wisły – Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi [online], minrol.gov.pl [dostęp 2018-04-19] [zarchiwizowane z adresu 2010-12-04] (pol.).
  55. ↑ http://web.archive.org/web/20140810033938/http://www.minrol.gov.pl/pol/Jakosc-zywnosci/Produkty-regionalne-i-tradycyjne/Lista-produktow-tradycyjnych/woj.-kujawsko-pomorskie/Lody-koronowskie dostęp 2018-04-06.
  56. ↑ Gerard Wilke, Czesław Potemski. Źródła archeologiczne do studiów nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym z terenu Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego. „Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C. Prace Komisji Historii t.VII”, 1970. (pol.). 
  57. ↑ Gerard Wilke, Czesław Potemski. Źródła archeologiczne do studiów nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym z terenu Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego część II. „Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C. Prace Komisji Historii t.XV”, 1985. (pol.). 
  58. ↑ a b c d e Błażej Śliwiński: Pogranicze kujawsko-pomorskie w XII – XIII wieku. Z dziejów Bydgoskiego i Wyszogrodzkiego w latach 1113–1296. Warszawa-Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989. (pol.).
  59. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar Marek Jeleniewski: Inny niż wszystkie – powiat bydgoski. Bydgoszcz: Starostwo Powiatowe w Bydgoszczy, Bydgoski Dom Wydawniczy Margrafsen s.c., 2004. ISBN 83-89734-95-8. (pol.).
  60. ↑ a b c d e f g h i j Zdzisław Raszeja: Ostromecko i okolice. Bydgoszcz: Wydawnictwo Margrafsen, 2002, s. 25–28. ISBN 83-87070-78-5. (pol.).
  61. ↑ Wojciech Chudziak. Opinia dotycząca reliktów wału wczesnośredniowiecznego w Bydgoszczy, przy ul. Grodzkiej oraz określenia ich stanu zachowania, proponowanych metod konserwacji i ekspozycji. Instytut Archeologii UMK. Toruń 29.09.2007.
  62. ↑ a b c d e f g h i j k l m Zenon Guldon, Jan Powierski. Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII-XIV wieku. „Bydgoskie Towarzystwo Naukowe Prace Komisji Historii, Prace Wydziału Nauk Humanistycznych”. tomy 14-16, 1974. Warszawa-Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. (pol.). 
  63. ↑ a b Konstanty Jan Hładykowicz: Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku. Lwów: 1932.
  64. ↑ A.F. Myk. Z przeszłości Koronowa i klasztoru Cystersów. „Przegląd Bydgoski”. Rocznik 6 R.1938 z.2, s. 27–44, 1938. Bydgoszcz. (pol.). 
  65. ↑ Zenon Guldon. W sprawie początków miasta Koronowa. „Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C. Nr 4. Prace Komisji Historii III”, s. 5–9, 1966. Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. (pol.). 
  66. ↑ http://www.sztetl.org.pl/pl/article/koronowo/3,historia-miejscowosci/ dostęp 2014-12-19.
  67. ↑ a b c d e f g h Franciszek Żmidziński. Przemiany w gospodarce wiejskiej starostwa bydgoskiego w latach 1661–1772. „Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C. Nr 13. Prace Komisji Historii IX”, s. 87–113, 1973. Warszawa-Poznań: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. (pol.). 
  68. ↑ a b c d e f g h i Marian Biskup: Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Prace Popularnonaukowe nr 9, 1968, s. 1–143. (pol.).
  69. ↑ a b Zbigniew Nawrocki. Zamek w Jasińcu Nowym. „Bydgoskie Towarzystwo Naukowe Prace Wydziału Nauk Humanistycznych, seria D, nr 4, Prace Komisji Sztuki II”, s. 81–100, 1967. Bydgoszcz. (pol.). 
  70. ↑ a b c d e Zenon Guldon. Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w. „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Rocznik 69, zeszyt 2”, 1964. Toruń. (pol.). 
  71. ↑ a b c d Barbara Janiszewska-Mincer: Solec Kujawski dzieje miasta i okolic do 1806 roku. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2001. ISBN 83-7174-748-9.
  72. ↑ Marian Pawlak. Kolegium Jezuickie w Bydgoszczy (1619-1780). „Kronika Bydgoska”. XXX, s. 51–71. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. (pol.). 
  73. ↑ a b Tomasz Nowicki. Przyczynek do badań nad szlachtą powiatu bydgoskiego (na podstawie regestru poborowego z 1583 r.). „Kronika Bydgoska”. XVIII, s. 174–179. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. (pol.). 
  74. ↑ Lech Łbik. Dziedziczne wójtostwo – ważny epizod z dziejów średniowiecznej Bydgoszczy. „Kronika Bydgoska”. XVIII, 1997. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. (pol.). 
  75. ↑ a b Zenon Guldon. Opisy starostwa bydgoskiego z lat 1661–1765. „Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Źródła do dziejów Bydgoszczy nr 2”, 1966. Bydgoszcz. (pol.). 
  76. ↑ a b Zenon Guldon, Romana Guldon. Inwentarz wójtostwa bydgoskiego z 1744 roku. „Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C. Nr 10. Prace Komisji Historii VII”, 1970. Bydgoszcz. (pol.). 
  77. ↑ a b Zenon Guldon. Udział północno-wschodniej Wielkopolski w spławie wiślanym w pierwszej połowie XVII w. „Zapiski Historyczne. Tom XXXV – Rok 1970. Zeszyt 2”, 1970. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu. (pol.). 
  78. ↑ Ryszard Kabaciński. Udział Bydgoszczy w spławie wiślanym i pośrednictwie w handlu lądowym z Gdańskiem w latach 1588–1595 i 1660-1670. „Bydgoskie Towarzystwo Naukowe Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C. Nr 16. Prace Komisji Historii XI”, s. 143–175, 1975. Warszawa-Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. (pol.). 
  79. ↑ Franciszek Mincer: Dzieje Bydgoszczy do roku 1806. Zielona Góra: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Tadeusza Kotarbińskiego w Zielonej Górze, 1992. ISBN 83-85693-10-6. (pol.).
  80. ↑ a b Krzysztof Bartowski. Udział starostwa i wójtostwa bydgoskiego w kolonizacji holenderskiej. „Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. Zeszyt 1”, 1996. Bydgoszcz: Wojewódzki Ośrodek Kultury w Bydgoszczy. (pol.). 
  81. ↑ a b Ryszard Kabaciński. Inwentarze starostwa i wójtostwa bydgoskiego z lat 1753–1766. „Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Źródła do dziejów Bydgoszczy. Nr 9”, 1977. Warszawa-Poznań. (pol.). 
  82. ↑ a b c Marian Kallas, Jerzy Wojciak. Raport wojskowo-statystyczny departamentu bydgoskiego z 1813 r. „Dokumenty do dziejów Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej XIV-XIX w.”, s. 61–87, 1974. Warszawa-Poznań: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. (pol.). 
  83. ↑ a b c d e f g h i Jan Nepomucen Bobrowicz: Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Ksie̜stwa Poznańskiego. Lipsk: Ksie̜garnia Zagraniczna (Librairie Étrangère), 1846.}
  84. ↑ Franciszek Żmidziński. Spuścizna pruskiej polityki kolonizacyjnej na Pomorzu i jej losy w dwudziestoleciu międzywojennym. „Bydgoskie Towarzystwo Naukowe Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C. Nr 18. Prace Komisji Historii XII”, s. 65–100, 1976. Warszawa-Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. (pol.). 
  85. ↑ Jakub Krzyżanowski. Nasycalnia Podkładów Kolejowych w Solcu Kujawskim (1873-2001). „Kronika Bydgoska”. XXXIV, s. 377–395. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. (pol.). 
  86. ↑ a b c d Edmund Czajkowski. 134 bydgoskiego węzła kolejowego. „Kalendarz Bydgoski 1985”, 1986. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. (pol.). 
  87. ↑ Mierzyński, Jan: 125 rocznica powstania dyrekcji kolejowej w Bydgoszczy, [w:] Kronika Bydgoska V (1971-1973), Bydgoszcz 1980.
  88. ↑ Jastrzębska-Puzowska Iwona, Winter Piotr: Budynek dawnej Dyrekcji Kolei Wschodniej w Bydgoszczy, [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, Zeszyt 1, Bydgoszcz 1996.
  89. ↑ a b publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać Powiat bydgoski. „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”. tom I, 1880-1914. Warszawa: nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego. [dostęp 2018-05-09]. 
  90. ↑ a b Daria Bręczewska-Kulesza. Budynek starostwa powiatowego w Bydgoszczy. „Kronika Bydgoska”. XXIV, 2003. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. (pol.). 
  91. ↑ Daria Bręczewska-Kulesza: Historia i architektura sanatorium dla płucnochorych w bydgoskiej Smukale, [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. Zeszyt 6. Pracownia Dokumentacji i Popularyzacji Zabytków Wojewódzkiego Ośrodka Kultury w Bydgoszczy. Bydgoszcz 2001.
  92. ↑ a b c d e f Łukasz Myszka: Gmina Nowa Wieś Wielka. Z dziejów samorządu terytorialnego – do 2002 roku. Bydgoszcz: Bydgoski Dom Wydawniczy Margrafsen, 2006. ISBN 83-89734-14-1. (pol.).
  93. ↑ Bydgoszcz w dobie powstania wielkopolskiego. Praca zbiorowa pod red. Zdzisława Grota. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Popularnonaukowe nr 5. Bydgoszcz 1970.
  94. ↑ a b c d e Województwo bydgoskie – krajobraz, dzieje, kultura, gospodarka. Praca zbiorowa pod red. Antoniego Swinarskiego. Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne w Bydgoszczy. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Oddział w Poznaniu, 1973. (pol.).
  95. ↑ Julian Suski, W służbie publicznej na dwóch kontynentach, Warszawa: Wydawnictwo Polonia, 1988.
  96. ↑ a b c d Katarzyna Grysińska. Działalność gospodarcza ziemiaństwa powiatu bydgoskiego w latach 1920–1939. „Kronika Bydgoska”. XXI, s. 86–102. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. (pol.). 
  97. ↑ A. Ostrowski: Ksiega adresowa gospodarstw rolnych województwa poznańskiego. Poznań 1926.
  98. ↑ a b Mieczysław Widernik. Magistrala węglowa Śląsk – Gdynia i jej znaczenie w okresie międzywojennym. „Zapiski Historyczne”. XLIX. Rok 1984. Zeszyt 2, s. 31–52. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu. (pol.). 
  99. ↑ a b Sławomir Kamosiński: Miasta przemysłowe dolnej Wisły. W: Historia polskich okręgów i rejonów przemysłowych. Tom I. Praca pod redakcją Łukasza Dwilewicza i Wojciecha Morawskiego. Warszawa: Polskie Towarzystwo Historii Gospodarczej, 2015. ISBN 978-83-942170-1-3. (pol.).
  100. ↑ Konrad Fiedler: Bydgoszcz przewodnik krajoznawczy. Bydgoszcz: Drukarnia Polska S.A. w Poznaniu oddział w Bydgoszczy, 1929. (pol.).
  101. ↑ Józef Żernicki: Ilustrowany przewodnik po wielkiej Bydgoszczy i okolicy. Bydgoszcz: Zakłady Graficzne „Bibljoteka Polska” w Bydgoszczy, 1926. (pol.).
  102. ↑ a b Wiesław Trzeciakowski: Selbstschutz w Bydgoszczy i powiecie bydgoskim 1939–1940. Bydgoszcz: Tekst Sp. z o.o., 2017. ISBN 978-83-7208-291-6. (pol.).
  103. ↑ a b c d e Marian Biskup (red.): Historia Bydgoszczy. Tom II część druga 1939–1945. Bydgoszcz: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 2004. ISBN 83-921454-0-2. (pol.).
  104. ↑ Kalendarium września 1939. „Kalendarz Bydgoski”. 2009. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. (pol.). 
  105. ↑ Włodzimierz Jastrzębski: Terror i zbrodnia. Eksterminacja ludności polskiej i żydowskiej w rejencji bydgoskiej w latach 1939–1945. Warszawa: Interpress, 1974. (pol.).
  106. ↑ Brygida Wrzesińska. Niemiecka lista narodowa w powiecie bydgoskim 1941–1945. „Kronika Bydgoska”. XXIX. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. (pol.). 
  107. ↑ a b Michał Pszczółkowski: Betonowa tajemnica. Fabryki materiałów wybuchowych DAG. Bydgoszcz: Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, 2010. ISBN 978-83-86580-83-5. (pol.).
  108. ↑ Krzysztof Drozdowski: Przetwórnia Materiałów Wybuchowych Osowa Góra Luftamuniotionsansalt 1/II Bromberg. W: Bydgoska architektura militarna w latach 1772–1945. Warszawa: Agencja Wydawnicza CD Andrzej Zasieczny, 2017, s. 103–106. ISBN 978-83-7339-197-0. (pol.).
  109. ↑ Krzysztof Błażejewski. KZ Lager Bromberg-Ost. „Kalendarz Bydgoski”. 2006. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. (pol.). 
  110. ↑ Konrad Ciechanowski: Obóz dla internowanych osób cywilnych (Zivilinternierungslager) w Koronowie. W: Stutthof: hitlerowski obóz koncentracyjny. Warszawa: Interpress, 1988, s. 33–34. ISBN 83-223-2369-7. (pol.).
  111. ↑ Tadeusz Jaszowski. Ruch oporu w Bydgoszczy. „Kalendarz Bydgoski”. 1988. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. (pol.). 
  112. ↑ a b c Arkadiusz Kaliński Łukasz Nadolski: Bydgoszcz 1945. Bydgoszcz: Pomorskie Muzeum Wojskowe, 2010. ISBN 978-83-931251-0-4. (pol.).
  113. ↑ a b Maria Bączkowska. Osadnictwo repatriantów z Kresów Wschodnich w powiecie bydgoskim (1945-1947). „Kronika Bydgoska”. XXIX, s. 105–120. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. (pol.). 
  114. ↑ Komisja ustalania nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych: Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych. Nr 174. Powiat bydgoski i powiat miejski Bydgoszcz, województwo bydgoskie. Ostromecko-Bydgoszcz: Urząd Rady Ministrów. Biuro do spraw Prezydiów Rad Narodowych, 1972.
Województwo kujawsko-pomorskie
Miasta na prawach powiatu
Powiaty
Inne zagadnienia

Powiat bydgoski
Miasta
Gminy miejsko-wiejskie
Gminy wiejskie

Herb powiatu bydgoskiego

Powiat bydgoski (1919–1975)
Przynależność wojewódzka
Miasta (1919–75)
Gminy wiejskie zbiorowe
(1934–54 i 1973–75)
Gromady
(1954–72)
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Powiat_bydgoski&oldid=73496898”