Cerkiew Świętego Ducha w Białymstoku
| cerkiew parafialna | |||||||||||||||||||||
 Cerkiew Świętego Ducha wraz z nowo wybudowaną dzwonnicą | |||||||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||||||||||||||||||
| Miejscowość |
Białystok–Wysoki Stoczek | ||||||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||||||
| Diecezja | |||||||||||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||||||||||
| Wspomnienie liturgiczne |
Pięćdziesiątnica (50. dzień po Passze) | ||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Białegostoku  | |||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa podlaskiego  | |||||||||||||||||||||
 53°08′48,2″N 23°07′17,9″E/53,146722 23,121639
| |||||||||||||||||||||
| Strona internetowa | |||||||||||||||||||||
Cerkiew pod wezwaniem Świętego Ducha – prawosławna cerkiew parafialna w Białymstoku. Należy do dekanatu Białystok diecezji białostocko-gdańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Znajduje się w dzielnicy Wysoki Stoczek, przy ulicy Antoniuk Fabryczny 13.
Zaprojektowana przez Jana Kabaca, wznoszona od lat 80. XX wieku i wyświęcona w 1999 świątynia jest największą prawosławną cerkwią w Polsce. Jest to budowla jednonawowa i pięciokopułowa, z dwoma ołtarzami. Wygląd zewnętrzny obiektu nawiązuje do wezwania cerkwi. Wyposażenie jej wnętrza jest współczesne, wykonane jednak w oparciu o tradycyjne wzorce sztuki cerkiewnej. Freski w świątyni wykonał zespół ikonografów z Doniecka pod kierunkiem Wołodymyra Teliczki.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Budowa cerkwi[edytuj | edytuj kod]
Przygotowania[edytuj | edytuj kod]
Od lat 70. XX wieku prawosławna diecezja białostocko-gdańska starała się o zgodę na budowę nowej cerkwi w Białymstoku, wskazując, że już istniejące czynne obiekty sakralne (sobór św. Mikołaja w centrum, cerkiew Wszystkich Świętych na Wygodzie, cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Starosielcach oraz cerkiew św. Eliasza w Dojlidach) nie wystarczały na potrzeby zwiększającej się liczby wiernych, emigrujących do miasta ze wsi[1]. Jednak prośby arcybiskupa białostockiego Nikanora oraz proboszcza parafii św. Mikołaja, ks. Serafima Żeleźniakowicza, o uwzględnienie cerkwi w planach budownictwa sakralnego były odrzucane kolejno przez Urząd Wojewódzki w listopadzie 1972, marcu 1974, grudniu 1976, grudniu 1977 i maju 1980. Starania o budowę świątyni kontynuował od 1981 nowy biskup białostocki Sawa[1]. Jak wspominał hierarcha, zażądał on od władz wyznaczenia miejsca dla cerkwi, stwierdzając, iż w przeciwnym razie zacznie starać się o odzyskanie działki przy ul. Sienkiewicza, gdzie znajdował się dawniej sobór Zmartwychwstania Pańskiego, a gdzie po jego rozbiórce powstał gmach Komendy Policji[2]. W lutym 1981 biskup Sawa otrzymał informację, że plan wzniesienia cerkwi został włączony do planu budownictwa sakralnego i kościelnego na rok następny. Nowa świątynia nie miała jednak posiadać statusu parafii, lecz być filią katedralnego soboru[1].
Razem z ks. Żeleźniakowiczem oraz architektem Janem Kabacem biskup Sawa rozpoczął następnie poszukiwania najodpowiedniejszego miejsca dla nowej świątyni. Wśród wiernych i duchowieństwa istniały w tym zakresie podzielone opinie, rozważano trzy lokalizacje – na Antoniuku, Wygodzie i przy ulicy Kopernika. O wyborze pierwszego miejsca zdecydował osobiście biskup białostocki[3]. W grudniu 1981 zakupiono działkę przy ulicy Antoniuk Fabryczny. Ponieważ okazało się, że na jej terenie mieszkają ludzie, parafia opłaciła dla nich nowe mieszkania. W pierwszym etapie prac budowa nie została dobrze przyjęta przez okolicznych mieszkańców. Do wojewody białostockiego wpłynęła ich skarga, w której stwierdzano, że cerkiew prawosławna „stanie się przyczyną nadmiernego hałasu” i będzie wywoływała zbędne zamieszanie. Już w trakcie budowy niedokończona budowla była trzykrotnie podpalana[4].
Kamień węgielny, w którym umieszczono obok aktu erekcyjnego kamienie z Grobu Pańskiego, Jordanu i Athosu[5], pod budowę cerkwi poświęcił biskup białostocki i gdański Sawa w dniu 1 sierpnia 1982[1]. On też powierzył obowiązki nadzorującego budowę ks. Serafimowi Żeleźniakowiczowi. W czasie prac budowlanych w sąsiedztwie przyszłej świątyni działała tymczasowa kaplica[4]. Jeszcze przed położeniem kamienia węgielnego biskup Sawa uzyskał zgodę władz lokalnych na to, by wznoszona cerkiew stała się świątynią parafialną, a nie tylko filią. Parafia została erygowana 16 czerwca 1982 i objęła osiedla Antoniuk, Białostoczek, Dziesięciny, Sady Antoniukowskie, Przyjaźń, Wysoki Stoczek, Marczuk oraz Słoneczny Stok. Z uwagi na liczbę wiernych zamieszkujących ten obszar, planowano wznieść cerkiew o znacznych rozmiarach[6].
Projekty świątyni[edytuj | edytuj kod]
Dla budowniczych cerkwi Świętego Ducha od początku najważniejszym było, by świątynia pomieściła jak najwięcej wiernych[7]. Istniało kilka projektów budynku. Pierwszy zakładał odbudowę na nowym miejscu soboru Zmartwychwstania Pańskiego, wzniesionego w okresie zaboru rosyjskiego i rozebranego w dwudziestoleciu międzywojennym. Inna koncepcja przewidywała nawiązanie do tradycyjnej architektury ruskiej. Ostatecznie biskup Sawa dokonał wyboru między projektem architekta Kuźmienki, który uznał za dobry, lecz niespełniający oczekiwań w zakresie liczby wiernych, i pracą Jana Kabaca. Twórca ten zaprojektował monumentalną budowlę nawiązującą kształtem do języków ognia zstępujących na apostołów w momencie Zesłania Ducha Świętego[7].
Wznoszenie cerkwi[edytuj | edytuj kod]
Już po rozpoczęciu budowy cerkwi okazało się, że zgromadzone środki oraz materiały budowlane są niewystarczające. W ich pozyskiwanie szczególnie zaangażował się ks. Jerzy Boreczko, pierwszy proboszcz parafii Świętego Ducha[8]. Kierownikiem budowy był Aleksander Litwinienko[9]. Wierni osobiście angażowali się w budowę, dobrowolnie podejmując się wykonywania różnych prac[10]. W toku prac architekt Jan Kabac opracowywał projekty kolejnych elementów zespołu świątynnego: ogrodzenia, domu parafialnego, studzienki do święcenia wody, jak również sąsiadującego z cerkwią ogrodu[9]. W Boże Narodzenie (według kalendarza juliańskiego) r. 1988 do użytku liturgicznego oddano cerkiew dolną, położoną w podziemiach budowanej świątyni[11]. Do ukończenia prac nad główną bryłą budowli w podziemnej cerkwi odbywały się wszystkie nabożeństwa, następnie przeznaczono ją jedynie do nabożeństw pogrzebowych, uroczystości przypadających w dzień powszedni oraz do sprawowanych co niedziela Świętych Liturgii w języku polskim[11].
Poświęcenie[edytuj | edytuj kod]
Cerkiew została konsekrowana 16 maja 1999, w święto patronalne. W ceremonii udział wzięli metropolita warszawski i całej Polski Sawa, biskupi lubelski i chełmski Abel, białostocki i gdański Jakub, bielski Grzegorz oraz biskup grodzieński i wołkowyski Artemiusz (Egzarchat Białoruski Patriarchatu Moskiewskiego)[12].
Dalsze prace w cerkwi[edytuj | edytuj kod]
Cztery lata po poświęceniu świątyni w jej wnętrzu rozpoczęto prace nad wykonaniem kompleksu fresków. Ks. Jerzy Boreczko osobiście wybrał do jej wykonania grupę ikonografów z Doniecka pod kierunkiem Wołodymyra Teliczki, zapoznawszy się wcześniej z całym szeregiem dzieł ikonografów rosyjskich, ukraińskich, białoruskich i bułgarskich. Artyści z Doniecka jako pierwszy wykonali fresk Eucharystia w pomieszczeniu ołtarzowym, obrazujący wieczność ukazywanego sakramentu[13]. Projekt obrazów w nawie opracowali wspólnie ikonografowie, architekt i proboszcz parafii[14]. W 2000 zawieszono panikadiło[15]. Dziesięć lat później przeprowadzono remont dolnej cerkwi, po którym ponownie ją poświęcono. Ceremonii przewodniczył arcybiskup białostocki i gdański Jakub[16].
Najpóźniej ukończona została dzwonnica cerkiewna, którą wybudowano dopiero w latach 2006–2012[17]. Jej projekt opracowali Jan Kabac i Mikołaj Malesza, zaś prace wykonywali Włodzimierz Troc i Michał Chomczyk[17].
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Bryła budynku[edytuj | edytuj kod]
Cała koncepcja architektoniczna cerkwi opiera się na symbolice Zesłania Ducha Świętego. Ścianom i kopułom nadano kształt języków ognia. Świątynia ma pięć kopuł, które odwołują się do postaci Jezusa Chrystusa i czterech ewangelistów. Nawa cerkiewna została rozplanowana na rzucie oktagonu o powierzchni ponad 800 metrów kwadratowych. Od wschodu znajduje się pomieszczenie ołtarzowe rozdzielone na część z ołtarzem głównym oraz z ołtarzem bocznym (jego patronem jest święty Sawa[18]). Nawa główna łączy się także z pomieszczeniem przeznaczonym do chrztów, zakrystią, przedsionkiem, w świątyni znajduje się empora przeznaczona dla chóru cerkiewnego[7].
Dzwonnica[edytuj | edytuj kod]
Położona jest w sąsiedztwie świątyni, pełni równocześnie funkcję bramy prowadzącej na teren cerkiewny[7]. Została wzniesiona na planie kwadratu o boku 12 metrów[2]. Na 70–metrowej wieży, na trzech poziomach od wysokości 26 metrów począwszy[2] znajduje się dziesięć dzwonów – cztery odlane w Holandii i sześć w Węgrowie. Na potrzeby cerkiewnych dzwonów skomponowano cztery melodie, których odtwarzanie uruchamiane jest komputerowo[17], autorem melodii jest Władimir Pietrowski z Archangielska[19]. Dzwony znacząco różnią się wagą – największy waży 800 kg, najlżejszy – 18 kg[2]. Na dzwonnicy zamontowana jest antena Radia Orthodoxia[2].
Budowlę zdobią motywy krzyży greckich oraz mozaiki. W górnym rzędzie są to kompozycje z wizerunkami Chrystusa z otwartą i zamkniętą Ewangelią, Matki Bożej oraz Opieki Matki Bożej. Niżej umieszczono mozaiczne ikony ewangelistów oraz Obraz Chrystusa Nie Ludzką Ręką Uczyniony, św. Jerzego, św. Mikołaja i Częstochowską Ikonę Matki Bożej. Autorami mozaik są ikonografowie z Doniecka, a łączna ich powierzchnia to 60 metrów kwadratowych[2].
Pomnik[edytuj | edytuj kod]
Na terenie cerkiewnym znajduje się pomnik prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny zabitych i zaginionych w latach 1939–1956: żołnierzy Wojska Polskiego, walczących w szeregach Armii Czerwonej, ofiar radzieckiej deportacji, niemieckiego terroru, egzekucji i pacyfikacji z rąk polskiego podziemia niepodległościowego w latach 1944–1956. Składa się on z tablic z napisem pamiątkowym (Prawosławnym ofiarom drugiej wojny światowej, męczennikom za wiarę i narodowość w latach 1939–1956. Świętym Ziemi Podlaskiej) oraz z wykazem wybranych miejscowości, w których w latach 1939–1956 ginęli prawosławni. Wymieniono: Końcowiznę, Popówkę, Potokę, Rajsk, Sypnie, Szpaki, Wólkę Wygonowską, Zanie, Zaleszany[20][17]. Jedna z tablic została umieszczona na kamieniu przydrożnym[20]. Całość wieńczy kopułka zwieńczona krzyżem, w której umieszczono mozaiczne wizerunki Chrystusa, Matki Bożej, Atanazego Brzeskiego i Gabriela Zabłudowskiego. Ich autorami są twórcy z Białoruskiej Akademii Sztuki, których pracą kierował Włodzimierz Zinkiewicz[20].
Wnętrze[edytuj | edytuj kod]
Cerkiew górna[edytuj | edytuj kod]
Ikonostas[edytuj | edytuj kod]
Autorem projektu ikonostasu dla cerkwi jest również Jan Kabac[9]; pierwotny projekt Wiktora Szepiety został odrzucony[21]. Wygląd ikonostasu nawiązuje do kształtu cerkiewnych kopuł[21].
Ikonostas powstawał przez dziesięć lat – 4–5 lat trwało sezonowanie i suszenie dębowego drewna. Przy rzeźbie całości pracowało czterech artystów z Mińska i czterech z Poczajowa. Przestrzeń między wizerunkami świętych wypełniono motywami roślin, owoców winorości oraz krzyży i rozet. Ikony do ikonostasu – łącznie 260 – napisali Wiktor Downar i Aleksander Łoś[21]. Ich fundatorami byli sami wierni, oni również z prywatnych fundacji opłacili wykonanie chorągwi procesyjnych, kielichów i świeczników[22].
Freski[edytuj | edytuj kod]
Ściany cerkwi zostały pokryte dekoracją malarską o łącznej powierzchni 6500 metrów kwadratowych[22]. W głównej kopule, w jej najwyższej części od wewnątrz, wykonano cerkiewnosłowiański napis Swiat, Swiat, Swiat, Gospod Sawaof, ispołn' niebo i ziemla sławy twojeja (Święty, Święty, Święty Pan Bóg Zastępów, pełne są niebiosa i ziemia chwały twojej). Niżej widoczny jest rząd cherubinów i serafinów. Poniżej okien w kopule namalowane zostały postacie archaniołów, a pod nimi umieszczono cytat z Psalmu 148 Chwalitie Gospoda z niebies, chwalitie Jego w Wysznich, Chwalitie Jego wsi Angieły Jego, Chwalitie jego wsie siły Jego[23]. W pomieszczeniu ołtarzowym umieszczono fresk Eucharystia, w którym podwójne ukazanie postaci Chrystusa symbolizuje wieczność obrazowanego sakramentu[13] oraz scenę wskrzeszenia Łazarza[23]. W niższym rzędzie malowideł ściennych wyróżnia się postać Chrystusa w szatach kapłańskich i mitrze, w otoczeniu ewangelistów i apostołów stojących na obłokach, jako Króla Niebios i Króla Królów. W zachodniej części kopuły umieszczono kolejny wizerunek Chrystusa – Sędziego, przybywającego w dniu Sądu Ostatecznego[23]. Na balkonie znalazły się ikony proroków, do których podobnie jak do apostołów docierają spływające z kopuły języki ognia[23].
Panikadiło[edytuj | edytuj kod]
W cerkwi znajduje się panikadiło o łącznej rozpiętości sześciu metrów, wadze 1200 kg, złożone z dwóch części, z których wyższą umieszczono w samej kopule, zaś niższą – na wysokości 9 metrów od podłogi. Żyrandol podtrzymują 24 liny symbolizujące zstępującego na ziemię Ducha Świętego. Między świecami znajdują się prostopadłościenne witraże z wizerunkami apostołów oraz świętych szczególnie czczonych w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym[15]. Całość przyjmuje kształt zbliżony do korony – panikadiło o podobnej formie ks. Boreczko i Jan Kabac widzieli w jednej z cerkwi poczajowskich[24]. Żyrandol powstał w pracowni w Mińsku[25].
Inne elementy wyposażenia[edytuj | edytuj kod]
Tron biskupi ustawiony na górnym miejscu w cerkiewnym prezbiterium zaprojektował również Jan Kabac w oparciu o zabytkowy tron patriarchów moskiewskich i całej Rusi[26]. Z kolei cerkiewna Golgota została wykonana przez Nikołaja Bakumienkę na podstawie szkicu ks. Boreczki po konsultacjach z Janem Kabacem, Wołodymyrem Teliczką i jego zespołem oraz mińskim ikonografem Pawłem Żarowym. Dzieło to wyróżnia się swoją formą na tle analogicznych konstrukcji w innych cerkwiach: ponad tradycyjnym wyobrażeniem Chrystusa na krzyżu, pod którym stoją Matka Boża, św. Jan Teolog, Maria Magdalena i setnik, umieszczono ikonę Chrystusa Nie Ludzką Ręką Uczynionego adorowanego przez dwa anioły, ujętą w cebulasty łuk zwieńczony krzyżem, poniżej którego widoczna jest postać gołębicy. Całość ma 7 metrów wysokości i poza okresem Wielkiego Postu znajduje się pod ścianą południową świątyni[27]. Rzeźbiony Grób Pański, ustawiony w cerkwi pod ścianą północną, wykonany został przez twórców z Poczajowa[15].
Cerkiewną posadzkę wykonano z marmuru i granitu sprowadzonego z Ukrainy i Białorusi, zaś jej projekt powstał w Petersburgu. Na miejscu posadzkę układał polski katolicki twórca, który pracował przy podobnych realizacjach w Stanach Zjednoczonych[28].
Cerkiew dolna[edytuj | edytuj kod]
W podziemiach cerkwi Świętego Ducha rozlokowano drugą cerkiew, której patronką jest Ikona Matki Bożej „Nieoczekiwana Radość”. Mieści się w niej ikonostas dwurzędowy, z sześcioma ikonami Matki Bożej, Chrystusa i świętych w rzędzie dolnym oraz czterema ikonami świątecznymi w rzędzie górnym; nad królewskimi wrotami znajduje się obraz Ostatniej Wieczerzy i napis Priimitie, jaditie, sije jest' Tieło Moje. Ściany cerkwi dolnej zdobią freski; na suficie znajduje się wizerunek Matki Bożej oparty na ikonie „Znak”[11].
Pomieszczenie-chrzcielnica[edytuj | edytuj kod]
Pomieszczenie przylegające od północy do prezbiterium, służące w czasie budowy cerkwi jako stolarnia zostało po jej ukończeniu zaadaptowane na baptysterium. W jego centralnej części znajduje się zaprojektowana przez Wiesława Kisielewskiego marmurowa chrzcielnica z możliwością podgrzewania wody. Przed nim umieszczono jednorzędowy ikonostas, złożony jedynie z carskich wrót oraz ikon Chrystusa i Matki Bożej, zaprojektowany przez Tatianę Misijuk. Na ścianach grupa ikonografów z Doniecka wykonała w jasnej tonacji freski przedstawiające Maryję, Chrystusa, Jana Chrzciciela oraz anioły[29].
Odwiedzający cerkiew[edytuj | edytuj kod]
W cerkwi Świętego Ducha, jeszcze przed ukończeniem jej budowy, wielokrotnie gościli hierarchowie innych niż PAKP autokefalicznych Kościołów prawosławnych:
- metropolita rostowski i nowoczerkaski Włodzimierz, 8 września 1983[30]
- arcybiskup fiński i karelski Paweł, 16 listopada 1983[30]
- metropolita miński i słucki Filaret, 16 września 1985[31] i 22 listopada 2000[32]
- patriarcha konstantynopolitański Bartłomiej, 15 października 1998[33]
- patriarcha Rumunii Teoktyst, 6 października 2000[32]
- patriarcha Aleksandrii Piotr VII, 21 sierpnia 2001[32]
- patriarcha Serbii Paweł, 23 października 2001[32]
- metropolita całej Ameryki i Kanady Herman, 9 września 2003[34]
- arcybiskup Aten Chrystodulos, 20 września 2003[34]
- arcybiskup Tirany i całej Albanii Anastazy, 2003[32]
- Katolikos-Patriarcha Gruzji Eliasz II, 3 września 2005[34]
- arcybiskup karelski i fiński Leon, 13 października 2006[34]
- arcybiskup Cypru Chryzostom II, 20 sierpnia 2009[34]
- patriarcha jerozolimski Teofil III, 26 czerwca 2010[34]
- metropolita Dioklei Kallistos (Kalikst), 18 listopada 2011[34]
- metropolita płowdiwski Mikołaj, 11 sierpnia 2011[34]
- patriarcha moskiewski i całej Rusi Cyryl, 18 sierpnia 2012[35]
- patriarcha antiocheński Jan X, 21 sierpnia 2016[36]
- metropolita całej Ameryki i Kanady Tichon, sierpień 2018 r.[37]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d Ławreszuk 2012 ↓, s. 13–15.
- ↑ a b c d e f Bołtryk 2012b ↓.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 16.
- ↑ a b Ławreszuk 2012 ↓, s. 19–21.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 25.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 22.
- ↑ a b c d Ławreszuk 2012 ↓, s. 29–34.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 39–40.
- ↑ a b c Ławreszuk 2012 ↓, s. 54.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 42, 47.
- ↑ a b c Ławreszuk 2012 ↓, s. 94.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 44–45.
- ↑ a b Ławreszuk 2012 ↓, s. 72.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 74.
- ↑ a b c Ławreszuk 2012 ↓, s. 89.
- ↑ Klimuk 2010 ↓.
- ↑ a b c d Ławreszuk 2012 ↓, s. 99–104.
- ↑ Klimuk 2012 ↓.
- ↑ Bołtryk 2012c ↓.
- ↑ a b c Bołtryk 2012a ↓.
- ↑ a b c Ławreszuk 2012 ↓, s. 60–65.
- ↑ a b Ławreszuk 2012 ↓, s. 69.
- ↑ a b c d Ławreszuk 2012 ↓, s. 78.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 91.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 92.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 82.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 84–86.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 93.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 97–98.
- ↑ a b Ławreszuk 2012 ↓, s. 18.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 24.
- ↑ a b c d e Ławreszuk 2012 ↓, s. 127–128.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 43.
- ↑ a b c d e f g h Ławreszuk 2012 ↓, s. 131–133.
- ↑ Ławreszuk 2012 ↓, s. 135.
- ↑ Oficjalna strona Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego – Wizyta Patriarchy Antiochii Jana X w Parafii Św. Ducha [dostęp: 21.08.2016.]
- ↑ protodiakon Wiaczesław Perek: Metropolita Ameryki i Kanady w Białymstoku. orthodox.pl, 21 sierpnia 2018. [dostęp 2018-08-22].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Michał Bołtryk. Kaplica zbudowana. „Przegląd Prawosławny”. 5 (323), maj 2012. (pol.).
- Michał Bołtryk. Wspaniały dziś dzień. „Przegląd Prawosławny”. 10 (328), październik 2012. (pol.).
- Michał Bołtryk. I do dziś jestem w ołtarzu (2). „Przegląd Prawosławny”. 11 (329), listopad 2012. (pol.).
- Natalia Klimuk. I na co dzień pięknie. „Przegląd Prawosławny”. 7 (301), lipiec 2010. (pol.).
- Natalia Klimuk. Pomnażanie darów. „Przegląd Prawosławny”. 8 (326), sierpień 2012. (pol.).
- M. Ławreszuk: Parafia Świętego Ducha w Białymstoku. 30 lat 1982–2012. Białystok: Parafia Prawosławna p.w. Świętego Ducha w Białymstoku, 2012. ISBN 978-83-932391-4-6. (pol.).
