Chełmek

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Chełmek
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Urząd Miejski
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Powiat

oświęcimski

Gmina

Chełmek

Prawa miejskie

1969

Burmistrz

Andrzej Saternus

Powierzchnia

8,27[1] km²

Populacja (31.12.2019)
• liczba ludności
• gęstość


9031[2]
1092 os./km²

Strefa numeracyjna

33

Kod pocztowy

32-660

Tablice rejestracyjne

KOS

Położenie na mapie gminy Chełmek
Mapa konturowa gminy Chełmek, w centrum znajduje się punkt z opisem „Chełmek”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Chełmek”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Chełmek”
Położenie na mapie powiatu oświęcimskiego
Mapa konturowa powiatu oświęcimskiego, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Chełmek”
Ziemia50°05′59″N 19°14′55″E/50,099722 19,248611
TERC (TERYT)

1213034

SIMC

0924098

Urząd miejski
ul. Krakowska 11
32-660 Chełmek
Strona internetowa
BIP
Położenie Chełmka na terenie Wolnego Miasta Kraków (1815–1846)

Chełmekmiasto w woj. małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Chełmek, nad Przemszą.

W 1595 roku wieś położona w powiecie śląskim województwa krakowskiego była własnością kasztelana wiślickiego Mikołaja Ligęzy[3]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. bielskiego. Chełmek należy do Jaworznicko-Chrzanowskiego Okręgu Przemysłowego.

Powierzchnia gminy i miasta Chełmek wynosi 2 733,0915 ha, w tym miasta 831,3484 ha. Ludność gminy i miasta Chełmek to 12 990 mieszkańców, w tym miasta 9031 osób (według stanu na dzień 31 grudnia 2019 r.)[2].

Początki dziejów Chełmka[edytuj | edytuj kod]

Chełmek położony jest na podmokłych terenach ciągnących się wzdłuż rzeki Przemszy, u stóp wzgórza zwanego Skałą (295 m n.p.m.) w pd.-zach. części Pagórów Jaworznickich. Od wschodu, północy i częściowo południa otoczony jest sosnowymi lasami. Pierwsze wzmianki o Chełmku pochodzą z 1414 r., kiedy była mowa o Mikołaju z Chełmka. Kronikarz Pawiński podaje, iż w 1490 r. Chełmek należał do parafii Jaworzno, a w swym spisie poborów wymienia w Chełmku trzy łany kmiece czynszowe, jedną zagrodę z rolą, trzech komorników z bydłem, czterech komorników bez bydła oraz jednego karczmarza z pół łanem gruntu. Na podstawie wspomnianych źródeł i analizy map można w przybliżeniu odtworzyć proces powstawania osady. Prawdopodobnie powstanie wsi związane było z ochroną szlaku drogowego, prowadzącego z Krakowa na Śląsk i przejścia na Przemszy, gdyż tam leży najstarsza część osady. Kolejne osiedla powstawały w sąsiedztwie poprzednich, wzdłuż drogi w kierunku północnym i wschodnim od rzeki. Na podstawie układu gruntów na mapie katastralnej można sądzić, iż przysiółki Podzagórnie, Zagórcze czy Nowopole powstały w nieco inny sposób niż Zagóra i Młyny. Rozwój rolnictwa postępował tu przez karczowanie lasów, osuszanie bagien i moczarów.

Chełmek w czasie zaborów[edytuj | edytuj kod]

Po III rozbiorze Polski Chełmek został włączony do zaboru austriackiego. Rzeka Przemsza stanowiła granicę pomiędzy zaborem austriackim a Prusami. Ponieważ mieszkańców „przygranicznych” miejscowości łączyło wiele spraw rodzinnych i majątkowych – nadal utrzymywano kontakty. Większość mieszkańców żyła skromnie z rolnictwa i rybołówstwa. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. utworzono Rzeczpospolitą Krakowską pod protektoratem Rosji, Prus i Austrii jako neutralne państwo, ale z dużą ingerencją zaborców. Chełmek znalazł się także w ramach tej Rzeczypospolitej – w gminie okręgowej Bobrek okręgu chrzanowskiego. Rzeczpospolita Krakowska dotrwała do 1846 r., kiedy na skutek nieudanego powstania Dembowskiego i Tyssowskiego została 6 listopada wcielona do Austrii. Znaczenie Chełmka wzrosło z chwilą wybudowania biegnącej przez wieś „wiedeńskiej linii kolejowej” (1856 r.) oraz regulacji Wisły i Przemszy. Niezależnie od możliwości uzyskania pracy przy tych inwestycjach mieszkańcy zaczęli trudnić się nowymi zawodami: kolejarzy i flisaków, którzy początkowo na tratwach, a później na galarach przewozili najpierw kamień budowlany, a następnie węgiel do Krakowa, a nawet do Sandomierza. Wieś Chełmek należała w tym czasie do klucza dóbr bobreckich, a po wybudowaniu w 1810 r. kościoła w Bobrku także do parafii Bobrek.

W II poł. XIX wieku miejscowość wraz z częściami Zachełmkiem, Paprotnikiem i Podzagórniem opisana została przez Słownik geograficzny Królestwa Polskiego. Wymieniona jest jako wieś leżąca w powiecie chrzanowskim. Liczyła 1225 morg obszaru i dzieliła się na dwie części, z których większa była zaludniona i liczyła 492 morgi ziemi ornej, 541 morg pastwisk i lasów, a mniejsza bezludna miała 684 morgi roli. We wsi znajdowała się jednoklasowa szkoła ludowa, a także przystanek kolejowy i cesarsko-królewski urząd celny. Wymienione są również pokłady porfirów oraz leżący w pobliżu wsi eksploatujący je kamieniołom. Według austriackiego spisu powszechnego pod koniec XIX wieku w miejscowości mieszkało w sumie 1094 mieszkańców[4].

Kiedy Galicja uzyskała większą autonomię od władz austriackich oraz pod wpływem bardziej wyrobionych politycznie Polaków zaczęła się ożywiać świadomość narodowa. W tym czasie w Chełmku zorganizowano szkolnictwo z polskim językiem wykładowym. Początkowo uczono się w domach prywatnych, a później w drewnianej 2-klasowej szkole wybudowanej na terenie ofiarowanym przez księżną Ogińską z Bobrka, która zaofiarowała również drzewo na budulec. Ponieważ szkoła ta okazała się za mała, w 1907 r. wybudowano nową piętrową szkołę z czteroklasowym zakresem nauczania. Wzrosło też zainteresowanie zagadnieniami politycznymi, dzięki kolei zaczęły docierać do Chełmka gazety, a dzięki niektórym mieszkańcom, którzy nawiązali kontakt z ks. Stanisławem Stojałowskim założono Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe. Ksiądz Stojałowski przyjeżdżał do Chełmka i wygłaszał patriotyczne kazania. W 1914 r. wybuchła I wojna światowa. Wielu mężczyzn powołano do wojska. W 1916 r. zanotowano na linii kolejowej Oświęcim – Chełmek (na moście na Wiśle) dużą katastrofę kolejową, w której zginęło wielu żołnierzy.

20-lecie międzywojenne[edytuj | edytuj kod]

Po odzyskaniu niepodległości mieszkańcy Chełmka wcieleni do armii austriackiej wracali z różnych stron Europy. W czasie I wojny światowej na froncie zginęło 22 mieszkańców Chełmka (według tablicy w kościele w Bobrku). Wieś była zaniedbana i biedna. W 1918 r. niepodległość odzyskano w zaborach austriackim i rosyjskim, ale pobliski Śląsk wciąż był pruski. Organizowano akcję propagandową na Śląsku – mieszkańcy Chełmka brali czynny udział w tych akcjach. W 1920 r. w sąsiednich Kopciowicach na Śląsku organizowano akcje sabotażowe. W jednej z takich akcji w Małym Chełmie Niemcy w odwecie zastrzelili kilku mieszkańców. W 1921 r. uruchomiono w Chełmku parowy tartak, w którym pracę znalazło kilku mieszkańców. Część z nich szukała pracy w okolicznych kopalniach: w Libiążu i Jaworznie. Część galerami spławiała węgiel, a rolnicy żyli biednie na mało urodzajnej ziemi. Zorganizowała się Straż Pożarna i Strzelec. W 1927 r. firma Zieleniewski z Krakowa wybudowała nowy żelazny most na Przemszy. Los cichej i spokojnej wsi zmienił się radykalnie dopiero od 1931 r., kiedy to ówczesny czeski potentat obuwniczy Tomáš Baťa na wykupionych od księcia Adama Zygmunta Sapiehy terenach rozpoczął budowę fabryki obuwia i oraz osiedle (proj. František Lydie Gahura). Fabryka stworzyła szansę i dobrą perspektywę rozwoju całej okolicy. Liczba mieszkańców w przeciągu pięciu lat podwoiła się. Rozwinęło się budownictwo i inne dziedziny życia. W 1934 r. wydano pierwszą w Polsce gazetę zakładową Echo Chełmka. Powstał szereg nowych organizacji społecznych. Wyremontowano i powiększono Dom Ludowy, w którym zorganizowano Urząd Gminy. W 1936, dzięki inicjatywie ks. Eugeniusza Wcisły i wydatnej pomocy fabryki, wybudowano w ciągu jednego roku kościół. Dwa lata później pracownicy zakładu i społeczeństwo ufundowało dla Wojska Polskiego samolot RWD-13 i kilka karabinów maszynowych. Także w 1938 r. oddano do użytku nowe przedszkole i założono Szkołę Zawodową w celu przysposobienia młodych uczniów do pracy w fabryce Bata.

Okres okupacji niemieckiej (1939–1945)[edytuj | edytuj kod]

1 września 1939 r. wybuchła II wojna światowa. 3 września artyleria niemiecka ostrzelała Chełmek. W wyniku tej akcji spaleniu uległo 26 domów i 20 zabudowań gospodarskich w najstarszej części Chełmka, która leżała u podnóża Skały. W czasie walk o Chełmek zginęło 17 polskich żołnierzy. W sumie w wojnie wzięło udział 57 mieszkańców, z których 10 zginęło. Niemcy zajęli dla siebie najlepsze mieszkania. Kierownictwo fabryki przejął komisaryczny zarząd. Zaczęły się aresztowania, wywożenie na przymusowe roboty i do obozów koncentracyjnych. Z Chełmka wywieziono do obozów 55 osób, z czego 35 już nigdy nie wróciło. W fabryce wprowadzono bezwzględny rygor i 10-godzinny dzień pracy. Wiosną 1940 r. Niemcy w nocy zburzyli pomnik grunwaldzki, który został wybudowany przez mieszkańców Chełmka. W tym też roku okupanci zaczęli pierwsze wywożenia Żydów do getta i Auschwitz-Birkenau. Z Chełmka wywiezionych zostało 35 Żydów, z których wojnę przeżyło tylko 4 lub 5. Chełmek został wcielony do Rzeszy. W tym czasie zaczęły powstawać organizacje podziemne. W październiku 1942 r. został w Chełmku założony podobóz tzw. Aussenkommando Chełmek podległe KL Auschwitz. Do 9 grudnia 1942 r. zginęło tu 47 ludzi (w miejscu tym w 1969 r. powstał pomnik ku ich czci). 10 grudnia 1944 r. oddział Armii Ludowejim. Jarosława Dąbrowskiego zorganizował akcję dywersyjną na zakład „Baty”. Zniszczono szereg maszyn i wywołano pożar[5]. Rozpoczęły się naloty samolotów alianckich na Śląsk, Oświęcim, Czechowice i Trzebinię. W wyniku rozpoczęcia ofensywy radzieckiej Chełmek został zajęty 25 stycznia 1945 r. W czasie działań wojennych zginęło 72 żołnierzy radzieckich.

Okres powojenny[edytuj | edytuj kod]

Natychmiast przystąpiono do usuwania szkód – odbudowy mostu i szkoły. Fabrykę uruchomiono w niespełna miesiąc, produkując obuwie dla wojska i społeczeństwa. Władzę administracyjną w gminie objęli przedstawiciele partii politycznych PPR i PPS. W pierwszą sobotę kwietnia 1945 r. samolot niemiecki zrzucił kilku spadochroniarzy, którzy zostali ujęci i przekazani władzom. 1 maja 1945 r. uruchomiono przedszkole i szkołę. Chełmek stał się gminą zbiorową, w skład której wchodziły: Chełmek, Gorzów, Bobrek, Gromiec i Dąb. Fabryka szybko się rozwijała – wysłano ekipę pracowników do zabezpieczenia fabryki w Otmęcie. W lipcu 1946 r. w zakładzie pracowało już 2227 pracowników. Rok później Polska Spółka Obuwia „Bata” S.A. została upaństwowiona. Nastąpiła szybka odbudowa i rozbudowa gminy. W 1949 r. oddano do użytku (po odbudowie) uszkodzoną w czasie działań wojennych Szkołę Podstawową nr 1, a w 1952 r. nowo wybudowany budynek Szkoły Zawodowej i Technikum Obuwniczego. W latach 60. XX w. otwarto nowo wybudowany stadion sportowy (1962) oraz odsłonięto odbudowany Pomnik Grunwaldzki (1969). W 1969 r. Chełmek uzyskał prawa miejskie, a w 1975 r. w wyniku zmian administracyjnych kraju przydzielony został do województwa bielskiego. Wcześniej Chełmek należał do województwa krakowskiego i powiatu chrzanowskiego. W latach 70. XX w. nastąpiła znaczna rozbudowa osiedla mieszkaniowego, a pod koniec tego okresu również rekonstrukcja zakładu obuwia. W tym czasie do użytkowania oddano nowo wybudowane obiekty ośrodka zdrowia. W 1981 r. strajkowała załoga fabryki. W następnych latach zakład obuwia stał się jednoosobową spółką Skarbu Państwa i przechodzi głęboki kryzys. Radykalnie zmniejszyła się produkcja, a wielu pracowników zostało zwolnionych. Na skutek trudnej sytuacji zakładu ubożeje również społeczeństwo.

W 1999 r. w dawnym biurowcu Zakładów Urządzeń Technicznych „Technoskór” powstały Warsztaty Terapii Zajęciowej im. ks. kard. Adama Stefana Sapiehy, posiadające swoje filie w Oświęcimiu-Dworach, Przeciszowie i Jawiszowicach[6]. W 2001 r. powstała tu też Świetlica Terapeutyczna, w 2018 Spółdzielnia Socjalna „Albert”[7]. Wszystkie te placówki, przeznaczone dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, są prowadzone przez Fundację im. Brata Alberta. Na ścianie budynku znajduje się tablica dedykowana kard. Adamowi Sapiesze i arcybiskupowi ormiańskokatolickiemu Józefowi Teodorowiczowi ze Lwowa. Obiekt w 2001 r. poświęcił kard. Franciszek Macharski[8].

Demografia[edytuj | edytuj kod]

  • Piramida wieku mieszkańców Chełmka w 2014 roku[9].


Gospodarka[edytuj | edytuj kod]

Do XIX wieku miejscowość była wsią rolniczą, której produkcja ograniczała się do wytwarzania płodów rolnych. Leżała także na pokładach porfirów, które w XIX wieku eksploatował leżący w pobliżu wsi kamieniołom[4].

W chwili obecnej miasto Chełmek jest historyczną stolicą przemysłu obuwniczego, a na terenie byłych Południowych Zakładów Przemysłu Skórzanego „Chełmek” utworzono Miejską Strefę Aktywności Gospodarczej. Strefa zajmuje łącznie powierzchnię 27 ha. Jej istnienie stanowi jeden z głównych atutów gminy w zakresie jej potencjału gospodarczego. Na obszarze Miejskiej Strefy i w jej bezpośrednim otoczeniu funkcjonuje ok. 150 podmiotów gospodarczych, w tym z kapitałem zagranicznym, związanych z branżą obuwniczą, budowlaną, motoryzacyjną, producenci opakowań, mebli, okien. Podmioty te zatrudniają łącznie ok. 2 tys. osób. Gmina Chełmek przystąpiła do działań mających na celu poszerzenie Miejskiej Strefy Aktywności Gospodarczej od strony północnej i zachodniej o obszar ok. 12 ha, celem pozyskania kolejnych inwestorów i powstawania nowych miejsc pracy.

Wspólnoty wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]

Kościół katolicki

Kościół Wolnych Chrześcijan

Miasta partnerskie[edytuj | edytuj kod]

Honorowi Obywatele Chełmka[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.). [dostęp 2009-09-30].
  2. a b Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-07-21].
  3. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 111.
  4. a b Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich t. I, hasło „Chełmek”. nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880. s. 560. [dostęp 2018-04-26].
  5. Józef Bolesław Garas „Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942 – 1945” Wydawnictwo MON 1971 str. 423.
  6. Chełmek z filiami w Oświęcimiu, Przeciszowie – Lesie i Jawiszowicach / Fundacja Św. Brata Alberta [online], albert.krakow.pl [dostęp 2022-09-20].
  7. O Nas [online], Spółdzielnia Albert [dostęp 2022-09-20] (pol.).
  8. Ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski [online], serwer1492976.home.pl [dostęp 2022-09-20].
  9. Chełmek w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-10] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  10. Miasta partnerskie [online], www.chelmek.pl [dostęp 2021-05-02].
  11. a b c d Honorowi obywatele [online], www.chelmek.pl [dostęp 2022-09-20].

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]