Chełmsko Śląskie
50°39′58″N 16°04′11″E/50,666111 16,069722| wieś | |
 Chełmsko Śląskie | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (III 2011) |
2175[2] |
| Strefa numeracyjna |
75 |
| Kod pocztowy |
58-407[3] |
| Tablice rejestracyjne |
DKA |
| SIMC |
0190472 |
Położenie na mapie gminy Lubawka  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu kamiennogórskiego  | |
| 50°39′58″N 16°04′11″E/50,666111 16,069722[1]
| |
_COA.jpg)
Chełmsko Śląskie (przed 1945 niem. Schömberg[4]) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie kamiennogórskim, w gminie Lubawka.
Wieś leży u zbiegu Zadrny i potoku Meta na wysokości 500 - 550 m n.p.m.[5], w południowym krańcu Kotliny Krzeszowskiej, pomiędzy Górami Kruczymi a Zaworami.
Dawniej miasto; uzyskało lokację miejską w 1289 roku, zdegradowane w 1945 roku[6].
Według Narodowego Spisu Powszechnego wieś liczyła 2175 mieszkańców (marzec 2011).
Historia[edytuj | edytuj kod]
Prawdopodobnie na terenie Chełmska Śląskiego istniała w średniowieczu osada, z której pozostały ślady w postaci grodziska. Gród był wzmiankowany w 1207 roku[7]. Niektóre źródła podają datę lokacji przez Czechów w roku 1214, prawdopodobnie przez kasztelana z Upy – Laurentego, ale pierwsza pewna wzmianka o mieście pochodzi z 1289 r. Miasteczko pełniło rolę lokalnego ośrodka administracyjno-usługowego w tej części księstwa świdnickiego. Chełmsko Śląskie było prywatną własnością Jeriko de Ysinburga i jego siostrzeńca Presecha de Gutinsteyna. W 1343 r. miasto zostało sprzedane opatowi cystersów Mikołajowi II z pobliskiego Krzeszowa i Konradowi von Czirn. Konrad wraz z żoną władali majątkiem dożywotnio, a po ich śmierci Chełmsko Śląskie stało się własnością klasztoru aż do kasaty zakonu w 1810 r.
W 1352 roku wspomina się o istnieniu w mieście prawa do wyższego i niższego sądownictwa. Miasto posiadało również prawa górnicze, ale nic nie wiadomo o ich wykorzystaniu. Miasto, od roku 1392 przynależące do korony czeskiej, szybko się rozwijało pod zarządem cystersów.
W 1426 r. zostało zniszczone w czasie wojen husyckich. Od XVI w. rozwija się ponownie jako ośrodek sukiennictwa i płóciennictwa oraz handlu ich wyrobami. Na krótko rozwój został przerwany w roku 1567 przez pożar. W XVII w. doszło do starć na tle religijnymi między protestantami a katolikami. 29 grudnia 1620 u wjazdu do Chełmska chłopi zastrzelili opata M. Clavego. W ramach represji miasto straciło prawa miejskie. Ogromny pożar w 1629 r. zniszczył prawie połowę domostw (około 60 na blisko 120).
W 2. połowie XVII w. miasto ożywiło się dzięki tkactwu chałupniczemu, którego produkty były sprzedawane w całej Europie, a nawet w Ameryce. W tym okresie powstały mieszczańskie kamienice w rynku oraz zespoły drewnianych domów („Dwunastu Apostołów” i „Siedmiu Braci”) przy drogach wyjazdowych. W 1793 r. doszło do buntu tkaczy sprowokowanych przez kupców kamiennogórskich. Na wieść o zamieszkach w Chełmsku doszło do starć w Lubawce, Kamiennej Górze, a nawet w dość odległym Bolkowie. Bunt rozprzestrzenił się na obszar całych Sudetów Środkowych i Pogórza. Dopiero po interwencji władz został przywrócony spokój. Rozwój tkactwa mechanicznego doprowadził do upadku tradycyjnych rzemieślników. Około połowy XIX w. miasto podupada i daje się zauważyć odpływ ludności. Sytuację pogarszają kolejne pożary w 1829 i 1848 r. Po nieurodzajnych latach dochodzi do zamieszek na tle głodowym. Władze chcąc poprawić sytuację tkaczy rozpoczynają budowę dróg, dając zatrudnienie głodującym tkaczom (tzw. „drogi głodu”). Pewne ożywienie nastąpiło pod koniec XIX w., kiedy to powstały pierwsze tkalnie mechaniczne. W roku 1887 uruchomiono szkołę tkacką. W 1896 r. doprowadzono z Kamiennej Góry prywatną linię kolejową, którą to w roku 1899 przedłużono do Okrzeszyna. Budowa kolei wpłynęła aktywizująco na rozwój przemysłu i miasteczka, w tym czasie mieszkańcy mogli już korzystać z elektryczności i wodociągów. W XIX w. i w 1. połowie XX w. zaczęła się rozwijać turystyka. Od lat 80. XIX wieku Chełmsko Śląskie stało się popularnym letniskiem, działało kilka gospód i hotelików, a miasteczko cieszyło się sławą pięknie położonej, malowniczej miejscowości. Ruch turystyczny był dość znaczny, gdyż Chełmsko Śląskie leżało na uczęszczanej trasie pomiędzy Kamienną Górą, Krzeszowem i czeskim Adršpachem.
Podczas II wojny światowej istniał tu od 1940 r. obóz pracy, filia obozu Gross-Rosen. Na cmentarzu znajduje się zbiorowa mogiła 77 więźniów[8].
Po II wojnie światowej miasto znalazło się w Polsce, a jego niemieccy mieszkańcy zostali zmuszeni do wyjazdu. W 1947 r. przyjęło nazwę Chełmsko Śląskie (w latach 1945–1947 Szymrych). Od tego czasu miejscowość przeżywa głęboki kryzys – zniszczeniu uległo kilka zabytkowych kamienic. W roku 1957 Chełmsko Śląskie otrzymało prawa osiedla, którym pozostało do 1972[9]. W okresie PRL powstały dwa zakłady, dające zatrudnienie miejscowej ludności. Po 1989 r. miejscowe stowarzyszenia (Stowarzyszenie „Tkacze Śląscy” i Fundacja Bramy Lubawskiej) starają się ożywić podupadającą miejscowość[10].
W latach 1945–1954 siedziba gminy Chełmsko Śląskie. W latach 1954–1956 wieś należała i była siedzibą władz gromady Chełmsko Śląskie, przekształconej 1 stycznia 1957 w osiedle. W latach 1962-1972 miejscowość była siedzibą gromady Chełmsko Śląskie, ale nie należała do niej.
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa jeleniogórskiego.
Do 21 grudnia 2007 roku funkcjonowało przejście graniczne Chełmsko Śląskie-Libná, które na mocy Układu z Schengen zostało zlikwidowane.
Religia[edytuj | edytuj kod]
- Kościół rzymskokatolicki — parafia Świętej Rodziny[11]
- Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna – placówka misyjna w Chełmsku Śląskim[12]
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
Chełmsko Śląskie w pełni zachowało swój pierwotny układ urbanistyczny z rynkiem i dominującą nad miastem bryłą kościoła. Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są obiekty[13][14]:
- miasto
- kościół parafialny pw. Świętej Rodziny, barokowy, z lat 1670–1691
- plebania kościoła pw. Świętej Rodziny, ul. Powstańców Śląskich 2, z lat 1727–1728
- cmentarz rzymskokatolicki parafialny, z połowy XIX w.
- dom z XVII w., ul. Kamiennogórska 1
- dom, ul. Kamiennogórska 7, z XVIII, przebudowany w XIX w. W oficynie oryginalne barokowe drzwi z 1 poł. XVIII wieku.
- dom z połowy XVIII w., ul. Kamiennogórska 11
- dom, z XVIII w.; z zespołu drewnianych domów tkaczy „Siedmiu Braci”, wybudowanych dla bawarskich tkaczy drogiego adamaszku pozostał tylko jeden, można go oglądać przy ul. Kamiennogórskiej 21
- dawna szkoła parafialna z 1575 r. (dawna plebania), ul. Kościelna 5, przebudowana w XVII w.
- barokowe i klasycystyczne kamienice północnej i zachodniej pierzei rynku:
- pięć domów podcieniowych, Rynek 5, 6, 7, 8, 9, z XVIII-XIX w.
- dziewięć domów, Rynek 10, 11, 12, 13, 14, 21, 22, 29, 30, z XVI w.
- dom, Rynek 15, z XVIII w., przebudowany w XIX w.
- dom, Rynek 20, z XVII w., przebudowany w XX w.
- ruina domu z XVII wieku, Rynek 27-28
- zespół drewnianych domów tkaczy, tzw. „12 Apostołów” z 1707 r., ul. Sądecka 13-23
- rzeźba gotycka z około 1500 roku w narożniku kamienicy Rynek 4
- budynek ratusza
- kościół poewangelicki
- kaplica św. Anny na Rogu
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Figura św. Jana Nepomucena na rynku -
-
-
-
-
-
-
-
-
Stary cmentarz przy kościele Świętej Rodziny -
Herb Konrada von Czirn
_DSCF1729.jpg)
_DSCF1728.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 15331
- ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 143 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
- ↑ Zygmunt Sarnecki, Bohdan Szarek, Kotlina Kamiennogórska. Przewodnik turystyczny, Wydawnictwo PTTK KRAJ, Warszawa 1994, str.112 ISBN 83-7005-362-9
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 24–25.
- ↑ Chełmsko Śląskie, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2022-06-20].
- ↑ Janusz Czerwiński, Ryszard Chanas, Dolny Śląsk - przewodnik, Warszawa: Wyd. Sport i Turystyka, 1977, s. 265-266.
- ↑ Dz.U. z 1957 r. nr 8, poz. 31.
- ↑ Portal Chełmska Śląskiego.
- ↑ Parafia św. Rodziny w Chełmsku Śląskim [online], diecezja.legnica.pl [dostęp 2023-08-15].
- ↑ Zbory i placówki [online], chwe.pl [dostęp 2023-08-15].
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 58. [dostęp 2012-08-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-03-27)].
- ↑ Józef Pilch: Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2005, s. 42–45. ISBN 83-213-4366-X.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Portal chelmsko.pl
- Oficjalny Serwis Informacyjny Powiatu Kamiennogórskiego. powiatkg.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-04-18)].
- Schoemberg al. Schoenberg, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 384.
- Chełmsko Śląskie – Schömberg (do 1946: Szymrych, Chełmce, Chełmno Śl.) na portalu polska-org.pl
- Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona
