Ciotusza Nowa
50°28′08″N 23°12′46″E/50,468889 23,212778| wieś | |
 Chałupa zrębowa z dachem czterospadowym (1977) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2021) | |
| Strefa numeracyjna |
84 |
| Kod pocztowy |
22-672[4] |
| Tablice rejestracyjne |
LTM |
| SIMC |
0900287[5] |
Położenie na mapie gminy Susiec  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa lubelskiego  | |
Położenie na mapie powiatu tomaszowskiego  | |
| 50°28′08″N 23°12′46″E/50,468889 23,212778[1]
| |
| Strona internetowa | |
Ciotusza Nowa – wieś w Polsce, położona w województwie lubelskim, w powiecie tomaszowskim, w gminie Susiec[6][5], na Wyżynie Lubelskiej, na Roztoczu Środkowym.
w latach 1954-1959 wieś należała i była siedzibą gromady Ciotusza Nowa. W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do województwa zamojskiego.
Wieś jest sołectwem w gminie Susiec[7]. Według Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2011 wieś liczyła 506 mieszkańców[8].
Ciotusza Nowa należy do Parafii Rzymsko-Katolickiej p.w. św. Tomasza Apostoła w Majdanie Sopockim. Miejscowość jest oddalona ok. 200 m od drogi Tomaszów Lubelski – Biłgoraj, w odległości 15 km od Tomaszowa i ok. 45 km od Biłgoraja. Ciotusza Nowa jest położona na wysokości od 275 do 355 m n.p.m. Zajmuje ona obszar 818,1 ha. W miejscowości ma swe źródło rzeka Sopot. Przeważają tu gleby niskiej klasy (IV – VI). Ciotusza Nowa posiada kilka przysiółków: Kolonia Ciotusza, Józefówek, Kolonia Nowinki, Kolonia Zuby.
Części wsi[edytuj | edytuj kod]
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0900293 | Józefówek | część wsi |
| 0900301 | Kolonia | część wsi |
| 0900318 | Zuby | część wsi |
Historia wsi[edytuj | edytuj kod]
Do roku 1945[edytuj | edytuj kod]
Miejscowość Ciotusza została założona przez Oleśnickich w 1591 r., wtedy Jan Zamoyski oskarżył Marcina Oleśnickiego podsędka ziemskiego bełskiego „iż wdarł się wgłąb dóbr ordynackich, graniczących z posiadłościami Lipskich, tam wykarczował wiele lasu i osadził nową wieś Ciotuszę.”[9]. Nigdzie nie ma informacji na temat powstania nazwy miejscowości. Wraz z kilkoma innymi wioskami Oleśnickich Ciotusza była obciążona długiem w wysokości 16 500 złp, a prawa do niego posiadał hetman Stanisław Żółkiewski. W 1603 roku przelał on swe prawa na Jana Zamoyskiego, który zajął obciążone długiem wsie. Później wieś przeszła w drodze spadku na Tomasza Zamoyskiego. Dopiero w 1627 roku udało się Oleśnickim odzyskać zastawione ziemie z powrotem[10]. W 1688 roku wieś była własnością Hurczyna.
W 1738 roku Ciotuszę nabył Stanisław Trzcziński herbu Ślepowron. Po nim wieś odziedziczył jego syn Józef, a po nim wnuk Tadeusz[11]. Pod koniec XVIII wieku Głogowscy herbu Grzymała. Około 1801 Wincenty Głogowski sprzedał Ciotuszę Euzebiemu Lipskiemu za sumę 120 000 zł[12]. Po jego śmierci wieś odziedziczyły córki. Majątek był bardzo zadłużony i trafił na licytację[13].
Według spisu z 1827 roku Ciotusza należała do powiatu zamojskiego i parafii Krasnobród. W 1828 r. według spisu znajdował się we wsi drewniany dwór sosnowy, na podmurówce, z gankiem, zwrócony frontem na południe, kryty gontem. Zabudowania folwarczne były częściowo podpiwniczone, a część gospodarcza ogrodzona płotem. Istniały wówczas: wozownia, spichlerz i kurnik z XVIII wieku i nowsze (a więc zapewne XIX wieczne) stajnia, chlewy, wozownia, obora ze spichrzem, chlewik, stodoła i szopa. Ponadto osobną grupę budynków stanowiła gorzelnia, browar i wołownik, również ogrodzone[13].
W 1837 dobra Ciotusza złożone z folwarków w Ciotuszy, Róży i Józefówku oraz wsi Ciotusza Stara i Nowa, Róża i Józefówek kupił za 65 350 rubli Józef Gabriel Szeptycki, żonaty z Amelią Lipską, córką poprzedniego właściciela. W 1838 roku dobra Ciotusza o powierzchni 1572 morgi złożone z Ciotuszy z Różą i Józefówkiem zostały sprzedane za sumę 37 750 rubli. W folwarku były 3 budynki murowane i 15 drewnianych oraz młyn wodny ulokowany przy rzece Sopot oraz gorzelnia. Ciotusza Nowa zajmowała wtedy 350 mórg gruntu i były w niej 34 domy. Wieś należała wtedy do powiatu biłgorajskiego, do gminy z siedzibą w Majdanie Sopockim[14].
W 1853 roku zmarł Piotr Olszewski, który na dobrach Ciotusza zabezpieczył 30 000 zł. Zapewne był on dzierżawcą dóbr Ciotusza[11].
Gdy Józef Szeptycki rozwiódł się ze swoją żoną Amelią, to jego żona wyszła za mąż za Gródeckiego. W 1857 roku Józef Szeptycki zmarł bezpotomnie, wtedy wieś otrzymały w spadku dzieci jego brata Piotra: małoletni Jan i Michalina, nad którymi opiekę sprawowała ich matka Róża Szeptycka. Dobra Ciotusza były zadłużone, dlatego w czerwcu 1858 roku decyzją rady familijnej zostały sprzedane za 249 000 zł Konstantemu Sznukowi. W 1860 r. wykupił on prawa do dóbr od Amelii Lipskiej. Konstanty Sznuk wybudował w Ciotuszy nowy dwór i prawdopodobnie częściowo zmodernizował zabudowania gospodarcze. Po jego śmierci dobra otrzymała w spadku żona Maria i dzieci: Konstantyn Andrzej, Tadeusz Karol i Felicja Jadwiga. Ta ostatnia wyszła za mąż za Józefa Boguckiego i zapewne wykupiła udziały pozostałych, bowiem na początku XX wieku była jedyną właścicielką. W 1880 roku wybudowano w Ciotuszy Nowej drewniany młyn wodny „Zuby”. Następny drewniany młyn wodny zbudowano we wsi w 1928 roku[15].
11 listopada 1863 roku oddział Karola Świdzińskiego natknął się pod Ciotuszą na 2 roty piechoty rosyjskiej i stoczył z nimi potyczkę. W jej wyniku zginęło 7 powstańców, 9 dostało się do niewoli a 40 innych uszło za kordon[15].
W 1906 roku większość dóbr kupił za 65 tys. rubli Stanisław Niewęgłowski, który jednak w latach 1911-12 sprzedał je z przeznaczeniem na parcelację. Część dóbr kupili Urys Moszkowicz Bajtel, Chaim Jaśków Moszkowicz Szemier i Ludko Lejzorow Agier, lecz w dwa lata później odkupił ich udziały Albin Sierakowski. Po jego śmierci w 1937 roku część Ciotuszy odziedziczyły córki: Barbara za Czesławem Szkodą i Ludmiła za Antonim Panasem. Większość gruntów ornych odkupił od Niewęgłowskiego w 1911 roku Włościański Bank Ziemski, z przeznaczeniem na parcelację. Do parcelacji jednak nie doszło i w 1921 roku ziemia przeszła na Skarb Państwa. Część dóbr z założeniem dworskim pozostała jednak w rękach Niewęgłowskiego do 1917 roku, kiedy sprzedał je Marcinowi Małuji. Ten z kolei w 1923 roku odsprzedał majątek Aleksandrowi i Zofii Skibińskim. Skibińscy w okresie międzywojennym prowadzili parcelację dóbr. Część założenia dworskiego kupili wówczas Szelągowie[16].
Według spisu z 1921 roku w Ciotuszy Nowej było 54 domy i 431 mieszkańców.Natomiast w folwarku było 7 domów i 119 mieszkańców. W tym 5 Ukraińców i 17 Żydów[17].
II wojna światowa[edytuj | edytuj kod]
We wrześniu 1939 roku podążały przez Ciotuszę w kierunku Tomaszowa główne siły armii „Lublin” i „Kraków”. 17 września 1939 roku przez Ciotuszę przechodziła południowa kolumna pod dowództwem ppłk. dypl. Zenona Wzacnego. Po nocnym przemarszu dowództwo przebywało w Ciotuszy. 18 września w Ciotuszy poległ por. Zbigniew Rudziński, adiutant dowódcy Dywizjonu Przeciwpancernego Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej. 19 września grupa operacyjna gen. Boruty – Spiechowicza miała zadanie osłaniać południowo-zachodnie skrzydło armii na obszarze Ciotusza – Wólka Łosiniecka – Łasochy[18].
W lutym 1943 roku Ciotusza Stara i Nowa zostały spacyfikowane przez nazistów, jednak część ludności uszła w lasy. W lipcu 1943 roku do Ciotuszy nasiedlono Ukraińców. Ludność polska zdołała ujść wysiedleniu.
Podczas II wojny światowej część ludności była represjonowana przez hitlerowców i bolszewików.
W Auschwitz zginął 10.11.1941 Jan Gąsiorek (ur. 1903-05-11), był on organistą w kościele parafialnym w Majdanie Sopockim, otrzymał on numer obozowy: 19551. Do Auschwitz został zabrany razem z księdzem Henrykiem Blicharskim (ur. 1901-06-25 w Kazimierzu Dolnym), proboszczem parafii Majdan Sopocki. Ksiądz Henryk Blicharski otrzymał numer obozowy: 19550, zginął 15.03.1942 w Auschwitz.
Po roku 1945[edytuj | edytuj kod]
W 1947 roku założono Ochotniczą Straż Pożarną.
W 1966 roku w Ciotuszy oddano do użytku szkołę - Pomnik Tysiąclecia. Obecnie szkoła nie funkcjonuje.
W latach 1975–1998 miejscowość należała do województwa zamojskiego.
W 1980 r. powstał zespół ludowy „Jutrzenka”. Jego założycielem był Jan Herda. Wraz z ogłoszeniem stanu wojennego zespół zaprzestał działalności. Działalność zespołu została wznowiona w roku 1998. Jutrzenka bierze udział w festynach, w dożynkach, Festiwalach Pieśni Maryjnej w Górecku.
Kościół filialny[edytuj | edytuj kod]
W roku 1982 z inicjatywy proboszcza Parafii p.w. św. Tomasza Apostoła w Majdanie Sopockim – ks. Romana Marszalca wybudowano kościół filialny w Ciotuszy pod wezwaniem Matki Bożej Częstochowskiej. Kościół został poświęcony w roku 1982 przez bpa Zygmunta Kamińskiego. W latach 90. kościół otynkowano z zewnątrz. W 2004 z inicjatywy ks. proboszcza Krzysztofa Śnioska odnowiono wnętrze kościoła. W 2007 zmieniono pokrycie dachu na blachę trapezową. W 2008 roku założono nowe nagłośnienie firmy Rduch. W roku 2010 założono elektroniczne dzwony na wieży kościoła.
Przydrożne krzyże i figury[edytuj | edytuj kod]
Niedaleko kościoła znajduje się historyczna kapliczka drewniana z figurą św. Stanisława, na skrzyżowaniu dwu dróg: asfaltowej Ciotusza Stara - Tomaszów Lubelski i piaszczystej Ciotusza Nowa - Krasnobród, wykonana jest z drewna, na kamiennym podwyższeniu o wysokości 50 cm, na czterech słupkach mieści się czworokątny dach kryty gontem zakończony żelaznym krzyżem. Wewnątrz figura św. Stanisława bpa, rzeźbiona w drewnie, pomalowana farbą olejną. Kapliczka ta przed rokiem 1905 stała na polu. W latach: 1905–1910 dziedzic Pogudzki postawił tę kapliczkę na skrzyżowaniu dróg. W roku 1998 została odnowiona przez mieszkańców Ciotuszy. Ponadto w miejscowości znajdują się następujące kapliczki i krzyże przydrożne:
- Figura kamienna na początku wsi Ciotusza Nowa, na dwu stopniach postumentu, zakończona krzyżem metalowym z wizerunkiem ukrzyżowanego Chrystusa. Na wysokości 1,5 m z czterech stron figury wgłębienia, w których namalowane postacie świętych.
- Kapliczka drewniana z wizerunkiem MB Częstochowskiej.
- Krzyż drewniany z drewnianym ogrodzeniem.
- Figura kamienna, zakończona metalowym krzyżem.
- Drewniany krzyż, przy drodze Ciotusza – Róża.
- Kamienny krzyż, na kolonii.
Na wsi znajduje się pozostałość po zabudowaniach dworskich — jeden z budynków murowanych oraz młyn wodny, który został przystosowany do napędu elektrycznego — stoją do dziś w zachodniej części miejscowości.
We wsi znajduje się budynek remizo-świetlicy oddany do użytku w 1993 roku. W budynku mają swoje siedzibę Ochotnicza Straż Pożarna oraz zespół Jutrzenka.
Obecnie we wsi znajdują się pozostałości dworu z początku XX w. oraz młynu z XIX w.
W Ciotuszy Nowej działa jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej.
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
- Kapliczka brogowa z rzeźbą św. Stanisława z pocz. XX w.[19]
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 17859
- ↑ Wieś Ciotusza Nowa w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-11-04], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2023-11-04].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 166 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b c GUS. Rejestr TERYT
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Strona gminy, sołectwa
- ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.
- ↑ J. Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, s. 78
- ↑ W. Bondyra, Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, s. 26.
- ↑ a b J. Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, s. 78.
- ↑ E. Biszczanik, Ciotusza Stara – moja wieś, moja mała Ojczyzna, Ciotusza Stara 2002, s. 24.
- ↑ a b E. Bończak-Kucharczyk, D. Bondaryk, J. Żukowski, R. Niepsuj, 1989 r. s. 1-2.
- ↑ M. Pizun, W gminie Susiec, Susiec 2000, s. 61.
- ↑ a b J. Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, s. 79.
- ↑ E. Bończak-Kucharczyk, D. Bondaryk, J. Żukowski, R. Niepsuj, 1989 a, s. 4-5.
- ↑ M. Pizun, W gminie Susiec, s. 62; J. Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, s. 79.
- ↑ L. Głowacki, Działania wojenne na Lubelszczyźnie we wrześniu 1939 roku, s. 153. zob. tamże s. 258.
- ↑ Michał Zalewski: Kapliczka brogowa z figurą św. Stanisława z pocz. XX w. w Ciotuszy Nowej. Kapliczki, krzyże i figury przydrożne, 2013. [dostęp 2017-07-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-11-06)]. (pol.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Ciotusza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 704.
- Siedziba gminy: Susiec
| Wsie | |
|---|---|
| Części wsi |
|
| Kolonie wsi |
|
| Pozostałe miejscowości |
