Grzywacz (ptak)
| Columba palumbus[1] | |||
| Linnaeus, 1758 | |||
 Dorosły osobnik | |||
_golub_grivna%C5%A1,_mladi.jpg) Młody w szacie juwenalnej | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
grzywacz | ||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 letnie lęgowiska występuje cały rok zimowiska | |||
Grzywacz[3], gołąb grzywacz (Columba palumbus) – gatunek średniej wielkości ptaka wędrownego z rodziny gołębiowatych (Columbidae), największy spośród gatunków gołębi występujących w Polsce.
Taksonomia[edytuj | edytuj kod]
Po raz pierwszy gatunek opisał Karol Linneusz w 1758 na podstawie holotypu ze Szwecji. Nadał grzywaczowi nazwę Columba palumbus[4]; jest ona obecnie (2021) podtrzymywana przez Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC), który wyróżnia 5 podgatunków[5]. Proponowane podgatunki C. p. excelsa, C. p. ghigii (Sardynia) i C. p. kleinschmidti (centralna Szkocja) włączono do podgatunku nominatywnego, a C. p. kirmanica do C. p. casiotis[4]. Z wyjątkiem przedstawicieli C. p. casiotis ptaki z poszczególnych podgatunków różnią się jedynie nieznacznie, w większości w rozmiarach oraz odcieniach upierzenia[6].
Podgatunki i zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]
Grzywacze to ptaki częściowo wędrowne[4]. IOC wyróżnia następujące podgatunki[5]:
- C. p. palumbus Linnaeus, 1758 – północno-zachodnia Afryka, Europa na wschód po zachodnią Syberię i południowy Irak; zimują w północnej Afryce[4]
- † C. p. maderensis Tschusi, 1904 – Madera[4]
- C. p. azorica Hartert, 1905 – wschodnie i centralne Azory[4]
- C. p. iranica (Zarudny, 1910) – obszary na południowy wschód od Morza Kaspijskiego, północny i zachodni Iran[4]
- C. p. casiotis (Bonaparte, 1854) – Kazachstan i Uzbekistan na północ do Afganistanu, północny Oman, południowo-wschodni Iran, północny Pakistan i Kaszmir; zimowiska znajdują się na wschód od Nepalu[4]
Od połowy XIX wieku postępuje proces zasiedlania miast przez grzywacze, zachodzący z zachodu na wschód. Na zachodzie Europy pierwsze trwałe populacje miejskie tych gołębi powstały w 1. połowie XIX wieku. W Polsce grzywacze zasiedliły najpierw miasta w zachodniej części kraju, a w latach 70.–90. XX wieku większe aglomeracje na wschodzie kraju, np. Olsztyn i Lublin. Przykładowo, w Częstochowie pierwsze lęgi grzywaczy stwierdzono dopiero w 1992[7].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- długość ciała ok. 41–45 cm[4] Długość czaszki wynosi 5,6–6,0 cm, z czego na dziób przypada 2,6–2,8 cm[8].
- rozpiętość skrzydeł: 70–75 cm[9]
- masa ciała: 284–690 g[4]
- ogon: 13,8–14,9 cm
- skok – 25–28 mm[6]
To największy przedstawiciel gołębiowatych w Polsce[10]. Grzywacze to duże gołębie o zaokrąglonej sylwetce i wydatnej piersi. Upierzenie w większości niebieskoszare[6].
Opis dotyczy ptaków podgatunku nominatywnego. Głowa niebieskoszara, na karku widoczna zielono-fioletowa opalizacja. Pióra po bokach szyi ułożone są pasami, co daje wrażenie rowków między rzędami piór; to cecha właściwa wielu ptakom z rodzaju Columba. Wykazują zielono-fioletowy połysk. Pod nimi znajdują się pióra o białych zakończeniach[6]. Swoją nazwę grzywacze wzięły właśnie od białych plam po bokach szyi[11] (u ptaków ze środkowej Azji i Himalajów ma ona barwę płowocynamonową). Górna część grzbietu, wewnętrzne pokrywy skrzydłowe i lotki III rzędu brązowoszare[6]. Lotki I rzędu są czarne z nieznacznym szarawym zabarwieniem, przy czym lotki od P3 do P9 mają biały brzeg. Lotki II rzędu szare, te zewnętrzne ciemnieją w kierunku wierzchołków[8]. Większość pokryw skrzydłowych szara, 3 lub 4 zewnętrzne białe; białe pole tworzone przez te pióra jest widoczne zarówno na złożonym, jak i rozpostartym skrzydle. Skrzydełko i pokrywy pierwszorzędowe czarniawe. Dolna część grzbietu, kuper i pokrywy nadogonowe niebieskoszare. Gardło i broda niebieskoszare jak pozostała część głowy, często jednak jaśniejsze. Pierś winnoczerwona, ku brzuchowi kolor ten przechodzi bardziej w róż. Okolice kloaki jasnoszare[6]. Sterówki z wierzchu szarawoczarne ze słabo zaznaczonym jaskrawszym pasem biegnącym przez ich środek, od spodu zaś wyraźnie widać szarobiały pas oraz połyskujące, czarne nasady i zakończenia[8]. Dziób żółtawy z jaśniejszym końcem i czerwonawą nasadą. Tęczówka u dorosłych ptaków jest jasnożółta. Woskówka biała. Nogi i stopy różowofioletowe[6].
Samice są lżejsze od samców. Osobniki młodociane wyróżniają się ciemną, a nie pomarańczowoczerwoną, barwą dzioba, ciemnymi tęczówkami i brakiem białej plamy na szyi. Sterówki młodych grzywaczy cechuje mniejsza kontrastowość barw, ponadto są węższe niż u dorosłych ptaków[9]. Dorosłe grzywacze pierzą się w maju i kwietniu oraz od września do listopada, młode – od stycznia do kwietnia i od września do listopada[8].
Ekologia i zachowanie[edytuj | edytuj kod]
Jego naturalnym i pierwotnym biotopem są prześwietlone lasy liściaste i mieszane. W połowie XIX wieku nastąpiła ekspansja grzywaczy do środowisk miejskich, kiedy to zaczęły zajmować parki miejskie i skwery. Zamieszkują również śródpolne zadrzewienia, obrzeża lasów i niewielkie lasy mieszane i liściaste[9]. Przedstawiciele C. p. madeirensis zamieszkiwali górskie lasy[4]. W Alpach grzywacze lęgną się do wysokości 1600 m n.p.m., zaś w Himalajach latem docierają do 3000 m n.p.m.[6]
Pokarm grzywaczy zmienia się sezonowo. Wczesną wiosną są to pędy i nasiona dziko rosnących roślin oraz drobne owoce i ślimaki. Pod koniec lata w diecie przeważają ziarna zbóż pozostałe na polach po żniwach. Na początku jesieni grzywacze osiągają największą masę ciała. Zimą grzywacze zjadają resztki warzyw i innych zielonek; w zachodniej Europie najchętniej żerują na szpinaku i brukselce. Odwiedzają pola uprawne w grupach liczących do 200 osobników. Jedzenie przemarzniętych warzyw nie dostarcza jednak grzywaczom dostatecznej ilości energii, do tego istnieje ryzyko zatrucia się ptaków środkami ochrony roślin i nawozami[9]. Grzywacze odzywają się chętnie, szczególnie o świcie. Głos grzywacza to przytłumione, drżące, wielosylabowe gruchanie z akcentem na drugą sylabę. Są to ptaki towarzyskie, szczególnie poza okresem lęgowym[6].
Lęgi[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Okres lęgowy zależnie od miejsca występowania, w całym zasięgu trwa od lutego do początku września[12], najintensywniej przebiega od czerwca do września. Ptaki z miast często zaczynają lęgi już w środku lutego i przeciągają je do listopada[6]. W ciągu sezonu grzywacze mogą wyprowadzić do 4 lęgów[13], wskutek drapieżnictwa zwykle powodzeniem kończą się dwa lęgi[6]. Podczas lotów tokowych samce grzywaczy wznoszą się, następnie głośno klaszczą skrzydłami i szybują w kierunku partnerki. Odzywają się nieco niższym i bardziej buczącym niż u gołębi skalnych gruchaniem, brzmiącym jak bugruuu-gu-gu lub guguu-gugu[9]. Niekiedy powtarzają lot tokowy 2 lub 3 razy, nim wylądują na gałęzi[6].
Gniazdo znajduje się 3–5 m nad ziemią[6], w koronie drzewa, wyższego krzewu lub na budynku[13] albo półce skalnej. Utworzone jest z niedbale ułożonych gałązek. Budują je obydwa ptaki z pary, jednak samica ma w tym większy udział[6]. Przypomina luźną platformę o średnicy do 25 cm. Niekiedy budują ją na gnieździe innego gatunku[8]. W zniesieniu jest 1 lub 2, sporadycznie do 4, białe jaja[6].
Jaja są wysiadywane przez oboje rodziców przez ok. 16–17 dni[6]. Nieopierzone młode do 5. dnia życia są karmione mleczną wydzieliną powstającą w czasie wysiadywania w wolu rodziców, tak jak u wszystkich gołębi[11]. Potem otrzymują pokarm podobny do pokarmu ptaków dorosłych[6]. Pisklęta opuszczają gniazdo po około 4 tygodniach, następnie blisko przez 2 tygodnie są jeszcze dokarmiane przez samca – samica najczęściej przystępuje do drugiego lęgu[9].
Status[edytuj | edytuj kod]
IUCN uznaje grzywacza za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2021). Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 51–73 miliony dorosłych osobników. BirdLife International ocenia trend populacji jako wzrostowy. Podgatunek C. p. madeirensis wymarł na początku XX wieku[2][12].
W Polsce gatunek łowny od 15 sierpnia do 30 listopada[14]. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC)[15]. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 krajowa populacja lęgowa liczyła 1 013 000 – 1 315 000 par, a trend liczebności jest silnie wzrostowy[16].
Filatelistyka[edytuj | edytuj kod]
Poczta Polska wyemitowała 28 lutego 1970 r. znaczek pocztowy przedstawiający grzywacza o nominale 1,50 zł, w serii Ptaki łowne. Druk w technice offsetowej na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był Jerzy Desselberger. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[17]
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Columba palumbus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b Columba palumbus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwa polska za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Columbinae Leach, 1820 - gołębie (wersja: 2021-04-04). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-17].
- ↑ a b c d e f g h i j k Baptista, L.F., Trail, P.W., Horblit, H.M. & Boesman, P.: Common Woodpigeon (Columba palumbus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2017. [dostęp 2017-02-23].
- ↑ a b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Pigeons. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-17]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q David Gibbs, Eustace Barnes i John Cox: Pigeons and Doves. A guide to the Pigeons and Doves of the world. Londyn: Christopher Helm, s. 186–188. ISBN 978-1-8734-0360-0.
- ↑ Adam Zbyryt. Zagęszczenie sierpówki Streptopelia decaocto i grzywacza Columba palumbus w różnych typach zabudowy w Białymstoku. „Ornis Polonica”. 55, s. 135–146, 2014.
- ↑ a b c d e Roy Brown, John Ferguson, Michael Lawrence, David Lees: Tropy i ślady ptaków. Muza SA, 2006, s. 97, 228, 289. ISBN 83-7319-860-1.
- ↑ a b c d e f Andrzej Kruszewicz: Ptaki Polski. Encyklopedia ilustrowana. MULTICO, 2007, s. 146–147. ISBN 978-83-7073-474-9.
- ↑ Dominik Marchowski: Ptaki Polski. Kompletna lista 450 stwierdzonych gatunków. Wyd. 1. Warszawa: SBM, 2015, s. 73. ISBN 978-83-7845-983-5.
- ↑ a b Klaus Richarz, Anne Puchta: Ptaki. Przewodnik. Warszawa: Muza SA, 2006 i 2009, s. 240. ISBN 978-83-7495-018-3.
- ↑ a b Common Woodpigeon Columba palumbus. BirdLife International. [dostęp 2017-02-23].
- ↑ a b Jacek Twardowski, Kamila Twardowska: Ptaki świata. Szczegółowe opisy 800 gatunków. Wyd. 1. Warszawa: SBM, 2016, s. 53. ISBN 978-83-8059-276-6.
- ↑ Rozporządzenie ministra środowiska z dnia 16 marca 2005 r. w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne (Dz.U. z 2023 r. poz. 99).
- ↑ Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
- ↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
- ↑ Marek Jedziniak: Ptaki łowne. www.kzp.pl. [dostęp 2018-07-21]. (pol.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).