Czesław Niemen

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Czesław Wydrzycki)
Czesław Niemen
Ilustracja
Czesław Niemen w Opolu, 1975
Imię i nazwisko

Czesław Juliusz Niemen-Wydrzycki

Data i miejsce urodzenia

16 lutego 1939
Stare Wasiliszki

Data i miejsce śmierci

17 stycznia 2004
Warszawa

Przyczyna śmierci

nowotwór

Instrumenty

instrumenty klawiszowe, gitara, instrumenty perkusyjne, flet

Typ głosu

tenor

Gatunki

big bit[1], muzyka elektroniczna, rock psychodeliczny, rock progresywny, rock eksperymentalny, art rock, rock awangardowy, progressive electronic, progressive pop, art pop, muzyka filmowa, muzyka teatralna[1], pop, pop rock, rock, blues-rock, contemporary pop / rock[2], jazz fusion, jazz-rock[3], jazz awangardowy, soul, rock and roll

Zawód

kompozytor, muzyk, piosenkarz, poeta, malarz

Aktywność

1962–2003

Wydawnictwo

Pronit, Polskie Nagrania „Muza”, Disc AZ, Compagnia Generale del Disco, CBS Records International, Veriton, Polton, Pomaton, Warner Music Poland

Zespoły
Niebiesko-Czarni, Akwarele, Grupa Niemen, Niemen Aerolit
Odznaczenia
Złoty Krzyż Zasługi
Strona internetowa
Gwiazda Czesława Niemena w Opolu

Czesław Niemen, właściwie Czesław Juliusz Niemen-Wydrzycki[4] (ur. 16 lutego 1939 w Starych Wasiliszkach, zm. 17 stycznia 2004 w Warszawie) – polski artysta, muzyk, multiinstrumentalista, piosenkarz i wokalista rockowy[1], kompozytor, autor tekstów piosenek. Jeden z najważniejszych twórców muzyki w Polsce[1][5][6][7].

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Dzieciństwo i wczesna młodość[edytuj | edytuj kod]

Urodził się jako Czesław Juliusz Wydrzycki[8] 16 lutego 1939 w Starych Wasiliszkach[9] w ówczesnym województwie nowogródzkim (obecnie Białoruś). Jego rodzicami byli Anna z domu Markiewicz (1897–1986) i Antoni Wydrzycki (1896–1960), wykonujący prace rzemieślnicze, m.in. strojenie fortepianów i naprawę zegarów. Miał siostrę Jadwigę (zm. 2020)[10][11]. Śpiewał w szkolnym chórze w szkole dziesięciolatce oraz w chórze kościelnym (tam grał też na organach)[12]. Wraz z chórem szkolnym koncertował w innych szkołach[13]. W latach 1953–1954[10] uczęszczał do klasy fortepianu liceum pedagogicznego w Grodnie[12]. Uczył się także w uczelni muzycznej(inne języki) w Grodnie, jednak po roku nauki został z niej wyrzucony, gdyż opuszczał zajęcia. Grał na występach szkolnych na bajanie (rosyjska odmiana akordeonu)[10]. W 1958 poślubił Marię Klauzunik[12].

Przesiedlenie do Polski[edytuj | edytuj kod]

Został przesiedlony do powojennej Polski w 1958 w ramach ostatniej fali masowych wysiedleń Polaków z Kresów Wschodnich. Rodzina Wydrzyckich zdecydowała się ostatecznie na repatriację, by Niemen uniknął powołania do Armii Radzieckiej[12]. Rodzina rok spędziła w obozie dla repatriantów w Drawsku Pomorskim, a następnie zamieszkała w Świebodzinie[14], Białogardzie i ostatecznie Kołobrzegu, a Czesław znalazł się w Gdańsku, gdzie rozpoczął naukę w średniej szkole muzycznej, w klasie fagotu. Równocześnie występował w studenckich teatrach, kabaretach i klubie Żak w Gdańsku, śpiewając po hiszpańsku i polsku piosenki latynoamerykańskie, akompaniując sobie na gitarze[12]. Dwie z tych piosenek pojawiły się potem na jego pierwszej płycie[15]. Jednocześnie zarabiał, pracując dorywczo w porcie lub strojąc fortepiany[12]. W tym okresie poznał i zaprzyjaźnił się z Helmutem Nadolskim[12].

W 1960 urodziła im się córka Maria. Mieszkali wówczas w Sopocie[12]. Z pierwszą żoną rozwiódł się w 1971.

Lata 60.[edytuj | edytuj kod]

Początki muzyczne[edytuj | edytuj kod]

W 1962 poznał Franciszka Walickiego, który zaczął go promować i organizować występy. Pierwszy występ Czesława Niemena zorganizowany został 3 czerwca 1962 roku w więzieniu dla kobiet w Grudziądzu[16]. W tym samym roku został zauważony na Festiwalu Młodych Talentów w Szczecinie i w nagrodę odbył trasę po kraju z zespołem Czerwono-Czarni. To właśnie Walicki z trudem przekonał Niemena, by zamiast piosenek latynoskich i rosyjskich zaczął grać rocka[12].

Współpraca z Niebiesko-Czarnymi[edytuj | edytuj kod]

Po odniesieniu pierwszych sukcesów w konkursach wykonawców amatorów zaczął dzięki Walickiemu występować z zespołem Niebiesko-Czarni i komponować[12]. 10 października 1962 nagrał z nimi małą płytę, tzw. EP, z czterema utworami, w tym śpiewaną przez siebie piosenką „Lekcja twista”. Związał się uczuciowo z solistką zespołu Adą Rusowicz. W 1963 wystąpił na I Krajowym Festiwalu Polskiej Piosenki w Opolu z własną kompozycją „Wiem, że nie wrócisz”, która przeszła niezauważona.

W grudniu 1963 wystąpił z grupą Niebiesko-Czarni w paryskiej sali Olympia[17]. W tym okresie, za namową żony Franciszka Walickiego, zaczął posługiwać się pseudonimem artystycznym Niemen[18], jako nie tylko atrakcyjniejszym marketingowo w Polsce, ale także łatwiejszym do wymówienia dla cudzoziemców[8][19][19]. W połowie lat 70. oficjalnie zmienił nazwisko na Niemen-Wydrzycki[8]. Nazwisko Niemen przyjął od rzeki Niemen, płynącej w pobliżu jego miejsca urodzenia[19]. Stosował on jednak odmianę Niemena, Niemenem, inną niż w przypadku nazwy rzeki, i choć dziennikarz Andrzej Ibis-Wróblewski sugerował, że Wydrzycki powinien odmieniać swój pseudonim tak jak rzekę, artysta się z tym nie zgodził[8].

Płyta nagrobna Czesława Niemena. Katakumby cmentarza Powązkowskiego w Warszawie
Pomnik na Wzgórzu Uniwersyteckim Uniwersytetu Opolskiego, Opole
Pomnik przed ratuszem w Białogardzie

Od 18 do 20 stycznia 1964 wraz z grupą Niebiesko-Czarni występował przed koncertami Marleny Dietrich w Sali Kongresowej w Warszawie. W pierwszej części koncertu Dietrich usłyszała utwór Niemena „Czy mnie jeszcze pamiętasz”, który w listopadzie 1964 nagrała na płytę z własnym tekstem („Mutter, hast du mir vergeben”)[20].

Z grupą Niebiesko-Czarni występował na koncertach w Polsce, m.in. na festiwalu w Sopocie w 1965, na Węgrzech i we Francji. W listopadzie 1965 wystąpił jako solista na festiwalu w Rennes, gdzie zdobył statuetkę Srebrnego Gronostaja za kompozycję i nagrodę specjalną jury za najbardziej oryginalny debiut[21]. Z Niebiesko-Czarnymi nagrał kilka małych płyt oraz zrealizował wiele nagrań dla radia. Zakończył współpracę z zespołem w listopadzie 1965, po trasie koncertowej w Jugosławii.

Debiutował jako piosenkarz bigbitowy, śpiewając rock and rollowe i rockowe piosenki w stylu The Beatles oraz ballady. Do największych przebojów pierwszego okresu należą dynamiczny utwór „Czy wiesz?” i sentymentalna ballada „Pod Papugami”. Wkrótce jednak zaczął zmierzać w stronę ambitniejszej muzyki, adresowanej do bardziej wymagającej młodzieży akademickiej. Utwory z okresu współpracy z grupą Niebiesko-Czarni nagrał potem na nowo na płycie Czy mnie jeszcze pamiętasz? z grupą Akwarele.

Niemen i Akwarele[edytuj | edytuj kod]

Jesienią 1966 wraz z muzykami formacji Chochoły utworzył zespół Akwarele. W następnym roku odbył z nimi pierwszą trasę koncertową, rozpoczętą występem 16 stycznia 1967 w Jeleniej Górze. Dokonał nagrań dla radia i na małą płytę, a w kwietniu 1967 zarejestrował materiał na longplay Dziwny jest ten świat. 25 czerwca 1967 wystąpił z tytułową piosenką z płyty Dziwny jest ten świat na 5. KFPP w Opolu, gdzie otrzymał m.in. nagrodę Polskiego Radia. Piosenka „Dziwny jest ten świat” stała się najbardziej znanym z polskich protest songów i hymnem młodzieży końca lat 60.

W 1967 wystąpił m.in. na festiwalu w Sopocie oraz w Kolonii w Niemczech, a w styczniu 1968 śpiewał na targach MIDEM w Cannes. Niemen nagrał album Sukces, który został złotą płytą, stał się też bohaterem krytycznego filmu krótkometrażowego pod tym samym tytułem, w reżyserii Marka Piwowskiego, który pokazano w czerwcu 1968. W październiku 1968 Niemen i Akwarele nagrali jeszcze płytę Czy mnie jeszcze pamiętasz?, a w grudniu Niemen odebrał wspomnianą złotą płytę.

Niemen Enigmatic[edytuj | edytuj kod]

Od lutego 1969 do lipca 1970 z zespołem występował we Włoszech, początkowo jako «I Niemen», a od lipca 1969 w zmienionym składzie jako «Niemen Enigmatic». Nagrał kilka singli, zarejestrował też fragmenty koncertów. Grał głównie w klubach, a w czerwcu 1970 wystąpił na festiwalu Cantagiro. Czesław Niemen blisko związał się z piosenkarką Faridą, z którą w listopadzie 1970 odbył trasę po Polsce. W swej twórczości włączał się w kolejne dominujące w światowej muzyce rockowej prądy, tworząc własne, charakterystyczne odmiany muzyki – od rocka psychodelicznego przez symfoniczny rock progresywny (album Niemen Enigmatic z monumentalnym utworem „Bema pamięci żałobny-rapsod” do tekstu C. K. Norwida) po awangardowy jazz-rock (albumy Niemen Vol. 1 i Niemen Vol. 2) oraz muzykę elektroniczną. W październiku 1969, w przerwie włoskich występów, muzycy nagrali płytę z czterema kompozycjami do słów polskich poetów, która ukazała się na początku 1970 jako Niemen Enigmatic. Na przełomie 1969/70 zrealizowano też film ilustrujący utwór „Bema pamięci żałobny rapsod”.

Lata 70.[edytuj | edytuj kod]

W styczniu 1971 nowy skład zarejestrował materiał na podwójny album Niemen z ambitną muzyką w jazzrockowym duchu, wykorzystując także dwa wiersze Norwida. Występował w kraju oraz m.in. w Czechosłowacji i Finlandii. W tym czasie Czesław Niemen uzyskał mieszkanie w Warszawie przy ul. Niecałej 8, finalizował też sprawę rozwodową. Pod koniec 1971 wziął udział w nagraniu płyty z muzyką Andrzeja Kurylewicza. Wielokrotnie wspomagał różnych artystów w nagraniach i brał udział w zbiorowych przedsięwzięciach muzycznych czy muzyczno-teatralnych. Napisał wiele utworów dla innych wykonawców, m.in. dla Ady Rusowicz. Przez lata powstały dziesiątki wersji jego piosenek. Czesław Niemen, od 1968 grający na organach Hammonda, z wolna rozbudował swoje klawiszowe instrumentarium, dodając najpierw melotron, a potem, jako pierwszy polski muzyk, syntezator Mooga. Nowoczesne i drogie wówczas wyposażenie pozwoliło mu nagrać wspomniany, prawie całkowicie elektroniczny album, stawiający go w jednym rzędzie z takimi awangardowymi muzykami i grupami jak Tangerine Dream, Klaus Schulze czy Vangelis.

Grupa Niemen[edytuj | edytuj kod]

Jesienią 1971 zetknął się z awangardowym kontrabasistą Helmutem Nadolskim. Z nim oraz z muzykami Silesian Blues Band stworzył Grupę Niemen, która działała od grudnia 1971 do sierpnia 1973. Występował z nią i nagrywał trębacz Andrzej Przybielski. W styczniu 1972 w Monachium nagrali płytę Strange Is This World, w sierpniu 1972 w kraju dwie płyty częściowo improwizowane Niemen Vol. 1 i Niemen Vol. 2, a w sierpniu 1973, również w Monachium, album Ode to Venus. Zespół wystąpił w kilku krajach europejskich i zebrał pozytywne recenzje krytyki muzycznej.

Równocześnie Niemen zaczął nagrywać muzykę filmową, którą tworzył przez prawie 10 lat. Wiosną 1973 zarejestrował też w Monachium utwory na płytę solową Russische Lieder. W styczniu i lutym 1974 z muzykami sesyjnymi nagrał w Nowym Jorku płytę Mourner's Rhapsody. Zagraniczna kariera Niemena nie rozwinęła się jednak.

Niemen Aerolit i N.AE.[edytuj | edytuj kod]

Grupa Niemen zakończyła swoją działalność koncertem w Białymstoku w sierpniu 1973. W następnym miesiącu powstała grupa Niemen Aerolit, która nagrała m.in. materiał na pośmiertną płytę 41 Potencjometrów Pana Jana, a w końcu roku 1974 płytę zatytułowaną nazwą zespołu. Jego działalność przerwała śmierć perkusisty Piotra Dziemskiego w marcu 1975, którą Niemen głęboko przeżył. Zadedykował mu płytę Katharsis, nagraną solo również w 1975.

W 1975 poślubił Małgorzatę, z którą miał dwie córki Natalię (ur. 1976) i Eleonorę (ur. 1977). Występował solo i w zmieniających się składach, nagrywał muzykę teatralną, korzystając od 1977 ze studia Teatru Narodowego w Warszawie. Na przełomie lat 1976–1977 nagrał podwójną płytę Idée fixe, wydaną na początku 1978. Latem 1976 otrzymał odznakę Zasłużony Działacz Kultury i Złoty Krzyż Zasługi. Pod koniec roku odbył tournée po ZSRR, gdzie wystąpił też w październiku 1977 i kwietniu 1979. W maju 1977 nagrał program dla telewizyjnego bloku Studio 2, potem występował w USA, a w lutym 1978 koncertował na festiwalu jazzowym w Bombaju. W 1977 dał recital na Festiwalu Piosenki Radzieckiej w Zielonej Górze[22]. Latem 1978 zaproszono go do Hawany na Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów.

W 1978 ukazała się kaseta magnetofonowa ze złotymi przebojami artysty, a rok później płyta długogrająca z podobnym materiałem. W czerwcu 1979 wystąpił na festiwalu w Opolu, a 24 sierpnia 1979 w Sopocie zdobył Grand Prix Festiwalu Interwizji piosenką „Nim przyjdzie wiosna”. Pod koniec roku Polskie Nagrania bez wiedzy Niemena wydały na krajowym rynku kompilacyjną płytę Postscriptum, która została opracowana jedynie w celach promocyjnych na targi MIDEM w Cannes odbywające się w styczniu 1980 (był to jeden z wielu przypadków lekceważenia artystycznej woli muzyka).

W 1981 opracował kompozycje muzyczne do spektaklu teatralnego pt. Tragedia Romantyczna, którego osiem przedstawień w katowickim Spodku widziało 52 tysiące osób, a który był wystawiony przez studentów WRTV i górnośląską Solidarność.

Lata 80.[edytuj | edytuj kod]

Kwiaty przy płycie nagrobnej Czesława Niemena na Powązkach

Karierę Niemena zakłóciło wprowadzenie stanu wojennego. W maju 1982 z grupą Kombi wystąpił w Sztokholmie, ukazała się też kaseta z jego muzyką filmową. Później występował sporadycznie, np. w listopadzie 1984 grał w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku, a 12 grudnia 1985 grał w klubie Stodoła w Warszawie. 11 i 12 lipca 1986 zaśpiewał na zlocie Old Rock Meeting w Operze Leśnej w Sopocie, a jesienią zagrał na festiwalu Jazz Jamboree w Warszawie. W 1987 wystąpił w Jarocinie, potem grał w Skandynawii, a 29 listopada 1987 dał koncert w Queen Elizabeth Hall w Londynie. W 1988 wznowiono kilka jego płyt, m.in. Dziwny jest ten świat, Czy mnie jeszcze pamiętasz? i Niemen Enigmatic. W 1989 ukazała się pierwsza od wielu lat płyta Niemena z nowym materiałem, przygotowywana przez lata Terra Deflorata, wydana dwa lata później także na CD.

Lata 90.[edytuj | edytuj kod]

1 marca 1990 Niemen wystąpił na Festiwalu w San Remo, a rok później ponownie na MIDEM. W 1992 wziął udział w spektaklu Księga Krzysztofa Kolumba w Teatrze Muzycznym w Gdyni. W maju 1993 grał w Nowym Jorku, a w 1995 wziął udział wraz z zespołem Dżem i wieloma zaproszonymi muzykami w koncercie upamiętniającym zmarłego Ryszarda Riedla. Występ ten zarejestrowano i wydano na płycie List do R. na 12 głosów[23].

Zaczął publikować felietony w miesięczniku muzycznym „Tylko Rock”. Gorąco protestował przeciw pirackim edycjom jego nagrań, które wtedy obficie pojawiły się na kasetach magnetofonowych, a potem na kompaktach. Wyraźnie dawał do zrozumienia, że nie zamierza nagrywać nowych płyt do czasu prawnego uregulowania sytuacji na rynku muzycznym. Pomiędzy 1991 a 1996 ukazało się kilka edycji wznowień jego najwcześniejszych albumów. Pierwsza seria, wydawana przez Digiton, zakończyła się na albumie Niemen Aerolit, druga – zatytułowana Niemen retrospekcja – na Marionetkach (kompilacja wydanych niezależnie od siebie LP Niemen Vol. 1 i Niemen Vol. 2). W ramach trzeciej serii, noszącej tytuł Od początku, wydawanej przy współpracy z Polskimi Nagraniami, ukazało się tylko pięć albumów. W 1995 wydana została pierwsza autoryzowana przez Niemena składanka kompaktowa jego wczesnych nagrań, pt. Sen o Warszawie. Dwa lata później wziął gościnny udział w nagraniu cegiełki na rzecz ofiar powodzi, Moja i twoja nadzieja '97.

W 1999 został wybrany na wykonawcę wszech czasów w plebiscycie „Polityki[24], w związku z czym dał kilka koncertów w Trójce.

Lata 2000–2004[edytuj | edytuj kod]

29 września 2001 wystąpił w Warszawie na koncercie pamięci C. K. Norwida, a 17 listopada 2001 wyszła ostatnia jego płyta studyjna spodchmurykapelusza, promowana singlem kompaktowym z trzema wersjami utworu „Jagody szaleju”. Została przychylnie przyjęta przez słuchaczy i krytyków. W 2002 i 2003 ukazały się dwa 6-płytowe, kolekcjonerskie boksy Od początku I i Od początku II obejmujące albumy wydane w Polsce w latach 1967–1980, uzupełnione odautorskim komentarzem i wspomnieniami muzyka. Niemen dość intensywnie zajmował się promocją tych wydawnictw – pomimo osłabienia spowodowanego chorobą, udzielał wywiadów w telewizji i radiu. Zapowiedział wówczas wydanie dwóch kolejnych boksów, których robocze tytuły brzmiały Na pomieszane języki i Niemen – muzyka programowa. Pierwszy z nich miał gromadzić nagrania, których dokonał poza granicami kraju (m.in. włoskie single czy zachodnioniemieckie longplaye), drugi natomiast muzykę skomponowaną na potrzeby teatru i telewizji.

Choroba[edytuj | edytuj kod]

Od wielu lat cierpiał na nowotwór układu chłonnego, który próbował zwalczyć przy pomocy medycyny naturalnej. Zmarł 17 stycznia 2004 w Centrum Onkologii w Warszawie z powodu powikłań związanych z zapaleniem płuc, na które zapadł w szpitalu[25]. Ciało artysty, zgodnie z jego ostatnią wolą, zostało skremowane.

Pogrzeb artysty[edytuj | edytuj kod]

30 stycznia 2004, po ceremonii żałobnej w kościele św. Karola Boromeusza, urna z prochami została złożona w katakumbach na cmentarzu Powązkowskim[26] (rząd 99-3)[27]. Niemena żegnało ok. 3 tysięcy osób[26]. W momencie rozpoczęcia pogrzebu, o godzinie 13.00, z inicjatywy Marka Niedźwieckiego, stacje radiowe w Polsce wyemitowały „Dziwny jest ten świat”, jako hołd zmarłemu artyście.

Życie prywatne[edytuj | edytuj kod]

Był uczuciowo związany z włoską piosenkarką Faridą, którą poznał na festiwalu Cantagiro we Włoszech. Artystka po latach zwierzyła się, że Niemen był miłością jej życia[28][29]. Dwukrotnie żonaty: z Marią Klauzunik[30] i Małgorzatą Krzewińską. Swojej drugiej żonie poświęcił takie utwory, jak „Baby M.”, „Z listu do M.”, „Moje zapatrzenie”, „Postscriptum”. Z pierwszego małżeństwa ma córkę Marię Gutowską, a z drugiego córki Natalię Niemen-Otrembę i Eleonorę Atalay[31].

Od najmłodszych lat przejawiał zainteresowanie rysunkiem i malarstwem – w dorosłym życiu projektował okładki swoich płyt, a od lat 90. zainteresował się grafiką komputerową.

W drugiej połowie lat 70. przeszedł na wegetarianizm[32].

Upamiętnienie artysty[edytuj | edytuj kod]

Książki poświęcone Niemenowi (chronologicznie)[edytuj | edytuj kod]

  1. Wacław Panek, Niemen. Kształty mitu, Wrocław – Brzeg: Socjalistyczny Związek Studentów Polskich, 1974, OCLC 837888371.
  2. Roman Radoszewski, Czesław Niemen: Kiedy się dziwić przestanę. Monografia artystyczna, Iskry, 2004, ISBN 83-207-1770-1.
  3. Marek Gaszyński, Czas jak rzeka, Prószyński i S-ka, 2004, ISBN 83-7337-849-9.
  4. Dariusz Michalski, Niemen o sobie, Warszawa: Twój Styl, 2005, ISBN 83-7163-568-0.
  5. Tadeusz Skliński, Niemen: dyskografia, fakty, twórczość, Nemunas, 2006, ISBN 83-9230-920-0.
  6. Dariusz Michalski, Czesław Niemen: Czy go jeszcze pamiętasz?, Warszawa: MG, 2009, ISBN 978-83-61297-76-5.
  7. Jan Edward Czachor, Czesław Niemen w Świebodzinie, Stowarzyszenie Pamięci Czesława Niemena w Świebodzinie, 2010.
  8. Artur Krajewski, Być Jak Czesław Niemen. Fotograficzny pomnik budowany migawką aparatu Artura Krajewskiego, ASP w Warszawie i Fundacja Kultury i Sztuki artHOLDING, 2019, ISBN 978-83-66098-65-7.
Ławeczka Niemena w Świebodzinie

Film[edytuj | edytuj kod]

  • „Sukces”[33] – film dokumentalny z 1968 roku w reżyserii Marka Piwowskiego, 13 min.
  • „Niemen”[34] – film dokumentalny z 1976 roku w reżyserii Krzysztofa Rogulskiego, 26 min.
  • „Czas jak rzeka...”[35] – film dokumentalny z 2005 roku w reżyserii Eugeniusza Szpakowskiego, 10 min
  • „Czesław Niemen”[36] – film dokumentalny z 2007 roku w reżyserii Eugeniusza Szpakowskiego, 58 min
  • „Coś co kocham najwięcej”[37] – film dokumentalny z 2008 roku w reżyserii Eugeniusza Szpakowskiego, 21 min
  • „Coś co kochał najwięcej...”[38] – film dokumentalny z 2012 roku w reżyserii Eugeniusza Szpakowskiego, 22 min
  • „Sen o Warszawie” – film dokumentalny z 2014 roku w reżyserii Krzysztofa Magowskiego, 1 godz. 44 min.

Szkoły[edytuj | edytuj kod]

26 maja 2006 r. nadano imię Czesława Niemena Zespołowi Szkół Muzycznych we Włocławku, 31 maja 2008 Publicznemu Gimnazjum nr 2 w Strzelcach Opolskich, gdzie odsłonięto także pomnik piosenkarza[39], 2 czerwca 2009 Gimnazjum nr 25 w Warszawie[40], a 19 listopada 2009 Gimnazjum nr 3 w Świebodzinie[40]. W tym też mieście 20 czerwca 2009 roku, z udziałem rodziny artysty, odsłonięto Ławeczkę Czesława Niemena[41]. 12 maja 2016 r. nadano Gimnazjum nr 1 w Lubinie imię Czesława Niemena, jego żona Małgorzata Niemen odsłoniła pamiątkową tablicę w hołdzie patronowi. Szkoła zyskała również sztandar z wizerunkiem artysty. W Poznaniu znajduje się studium piosenkarskie im. Czesława Niemena.

Monety[edytuj | edytuj kod]

17 czerwca 2009 Narodowy Bank Polski wyemitował monetę powszechnego obiegu o nominale 2 zł ze stopu Nordic Gold pamięci Niemena, a 19 czerwca dwie srebrne monety kolekcjonerskie o nominale 10 zł, wybite stemplem lustrzanym: okrągłą i kwadratową (klipa). Umieszczono na nich wizerunki Czesława Niemena i jego płyt. Projektantem obu monet oraz rewersu monety powszechnego obiegu jest Robert Kotowicz[42][43].

Piłka nożna[edytuj | edytuj kod]

Piosenka Niemena Sen o Warszawie od 12 marca 2004 r. jest wykonywana przed każdym spotkaniem Legii Warszawa na Stadionie Wojska Polskiego w Warszawie jako hymn kibiców.

Wydarzenia kulturalne[edytuj | edytuj kod]

W roku 2004 (20 sierpnia) oraz 2009 (23 sierpnia) na festiwalu w Sopocie jeden dzień poświęcono twórczości Niemena[44][45], a od jesieni 2005 r. w Słupsku odbywa się Festiwal Młodych Talentów Niemen Non Stop pod patronatem Miejskiego Centrum Kultury w Słupsku, prezydenta Słupska i marszałka województwa pomorskiego, na którym młodzi artyści śpiewają utwory Niemena oceniane przez profesjonalne jury. Od 2009 r. festiwal ten obejmuje patronatem medialnym TVP Kultura. W 2015 roku w NEY Gallery & Prints w Warszawie odbyła się zbiorowa wystawa fotograficzna poświęcona w całości Czesławowi Niemenowi[46]. Stowarzyszenie Pamięci Czesława Niemena corocznie organizuje zjazd niemenologów w Łagowie[14]. W 2019 roku (21 sierpnia) amerykański zespół Metallica wykonał na Stadionie Narodowym w Warszawie utwór Niemena „Sen o Warszawie”.

Tablica pamiątkowa poświęcona pamięci artysty w jego rodzinnej miejscowości

Muzeum poświęcone artyście w Starych Wasiliszkach[edytuj | edytuj kod]

20 lutego 2011 roku we wsi Stare Wasiliszki na Białorusi, w domu, w którym urodził się Czesław Niemen, otwarto muzeum jego imienia. W domu znajduje się część oryginalnego wyposażenia, w większości podarowanego przez mieszkańców Wasiliszek, którzy otrzymali je od rodziny artysty w czasie ich wyprowadzki do Polski[13].

Mural w Warszawie przy ul. Żytniej

Murale[edytuj | edytuj kod]

  • Białogard (2010; ul. Grunwaldzka 22)
  • Warszawa (2019; ul. Płytowa 14)
  • Poznań (2020; ul. Grobla 14, zamalowany w grudniu 2021 po interwencji spadkobierców[47])
  • Warszawa (2021; ul. Żytnia 46)
  • Lubin (2022; ul.Szpakowa 2)

Nazwy geograficzne[edytuj | edytuj kod]

Nagrody[edytuj | edytuj kod]

Dyskografia[edytuj | edytuj kod]

Albumy studyjne[edytuj | edytuj kod]

Tytuł Dane dot. albumu Pozycja na liście Certyfikat
POL
[51]
Dziwny jest ten świat
  • Data: 15 maja 1967[52]
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
9[53]
  • POL: złota płyta[54]
Sukces
  • Data: 20 maja 1968[55]
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
39[56]
Czy mnie jeszcze pamiętasz?
  • Data: 30 czerwca 1969[57]
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
24[56]
Enigmatic
  • Data: 19 stycznia 1970[58]
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
15[53]
  • POL: złota płyta
Niemen
  • Data: 24 maja 1971[59]
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
18[56]
Muzyka teatralna i telewizyjna
  • Data: 1971
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
Strange Is This World
  • Data: 1972
  • Wydawca: CBS
Ode to Venus
  • Data: 1973
  • Wydawca: CBS
Niemen Vol. 1
  • Data: 1973
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
23[53]
Niemen Vol. 2
  • Data: 1973
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
23[53]
Russische Lieder
  • Data: 1973
  • Wydawca: CBS
Mourner's Rhapsody
  • Data: 1974
  • Wydawca: CBS
Niemen Aerolit
  • Data: 1975
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
16[56]
Katharsis
  • Data: 1976
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
21[53]
Idée fixe
  • Data: 1978
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
17[53]
Postscriptum
  • Data: 1980
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
23[56]
Przeprowadzka
  • Data: 1982
  • Wydawca: Rogot
Terra Deflorata
  • Data: 20 lutego 1989[60]
  • Wydawca: Veriton, Polton
spodchmurykapelusza
  • Data: 27 października 2001[61]
  • Wydawca: EMI Music Poland
22
„–” album nie był notowany.

Albumy koncertowe[edytuj | edytuj kod]

Tytuł Dane dot. albumu Pozycja na liście
POL
[51]
41 Potencjometrów Pana Jana
  • Data: 22 października 2007[62]
  • Wydawca: Polskie Radio
Kattorna JJ72 / Pamflet na ludzkość JJ75
  • Data: 28 lutego 2009[63]
  • Wydawca: Polskie Radio
24
Czesław Niemen – On Stage 1970/1972
  • Data: 2018
  • Wydawca: New Music – Green Tree – GTR 170
  • Daty realizacji nagrań: 30 października 1970 (XIII Międzynarodowy Festiwal Jazz Jamboree '70, Sala Kongresowa Pałac Kultury i Nauki, Warszawa), 23 i 24 czerwca 1972 (Krajowy Festiwal Piosenki Polskiej w Opolu, Amfiteatr Tysiąclecia, Opole)
„–” album nie był notowany.

Występy gościnne i albumy zawierające nagrania różnych wykonawców[edytuj | edytuj kod]

Tytuł Dane dot. albumu Pozycja na liście Informacje
POL
[51]
Srebrne dzwony
  • Data: 2007
  • Wydawca: Polskie Radio
Do reedycji CD albumu „Zagrajcie nam wszystkie srebrne dzwony” z 1975 dołączono dwa utwory Czesława Niemena, które nie znalazły się na pierwotnym wydawnictwie
Kulpowicz featuring Niemen – Samarpan
  • Data: 1987
  • Wydawca: Polskie Nagrania
Czesław Niemen udziela się wokalnie w 5 z 6 utworów
KciukLittle Wing
  • Data: 1990
  • Wydawca: Polskie Nagrania
Gościnny występ w tytułowym, siedmiominutowym coverze utworu Jimiego Hendrixa, Little Wing
„–” album nie był notowany.

Składanki[edytuj | edytuj kod]

Tytuł Dane dot. albumu Pozycja na liście Certyfikat
POL
[51]
The Best of Niemen
  • Data: 1979
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
25
Gwiazdy mocnego uderzenia: Czesław Niemen
  • Data: 1991
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
Sen o Warszawie
  • Data: 1995
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
37
Złota kolekcja: Czas jak rzeka
  • Data: 2000
  • Wydawca: EMI Music Poland
1
  • POL: platynowa płyta[64]
Od początku I
  • Data: 2002
  • Wydawca: Polskie Radio/Polskie Nagrania Muza
  • wydawnictwo zbiorcze, obejmujące pięć pierwszych albumów Niemena nagranych dla Polskich Nagrań („Dziwny jest ten świat”, „Sukces”, „Czy mnie jeszcze pamiętasz”, „Niemen Enigmatic” oraz tzw. „czerwony album”, nazwany na potrzeby wznowienia „Człowiek jam niewdzięczny”) oraz „album zerowy”, składankę wczesnych dzieł „Sen o Warszawie”.
7
  • POL: złota płyta[65]
Od początku II
  • Data: 2003
  • Wydawca: Polskie Radio/Polskie Nagrania Muza
  • wydawnictwo zbiorcze, obejmujące sześć albumów Niemena nagranych dla Polskich Nagrań w latach 1972-1980 („Niemen Vol. 1” i „Niemen Vol. 2” wzorem poprzednich cyfrowych wznowień skompilowano na jednym CD zatytułowanym „Marionetki”, „Idee fixe” ukazało się na dwóch odrębnych dyskach).
14
Spiżowy krzyk
  • Data: 30 maja 2008[66]
  • Wydawca: Polskie Nagrania Muza
20
Nasz Niemen
  • Data: 27 lipca 2009[67]
  • Wydawca: Agora SA
  • POL: platynowa płyta[68]
Pamiętam ten dzień
  • Data: 7 listopada 2011[69]
  • Wydawca: Polskie Radio
4
  • POL: platynowa płyta[70]
„–” album nie był notowany.

Minialbumy[edytuj | edytuj kod]

Single[edytuj | edytuj kod]

  • 1962 – Adieu Tristesse / El soldado de levita
  • 1963 – Na swojską nutę
  • 1963 – W rytmie Madisona
  • 1968 – Obok nas / Baw się w ciuciubabkę
  • 1969 – Io senza lei / Arcobaleno
  • 1969 – Una luce mai accesa / 24 ore spese bene con amore
  • 1970 – Oggi forse no / Domani
  • 1972 – Romanca Cherubina / Mazurek
  • 1972 – Strange is This World / We’ve Got The Sun
  • 1973 – Jolotschki, Sosjonotschki / Tschornyje Browi, Karije Otschi
  • 1975 – Mleczna droga / Dorożką na Księżyc
  • 1977 – Kołysanka / Polonez / Mazur
  • 1979 – Nim przyjdzie wiosna / Pokój
  • 1982 – Witaj przygodo zielona / Przeprowadzka
  • 1986 – High Horse / Pod Papugami
  • 2001 – spodchmurykapelusza
  • 2002 – Jagody szaleju

Pocztówki dźwiękowe[edytuj | edytuj kod]

  • 1964 – Domek bez adresu
  • 1970 – Nie wiem czy to warto
  • 1971 – Bema pamięci żałobny rapsod (bez chóralno – instrumentalnego wstępu)
  • 1974 – Jodełki, sosenki
  • 1975 – Włóczęga
  • 1979 – Nim przyjdzie wiosna

Albumy poświęcone Czesławowi Niemenowi[edytuj | edytuj kod]

 Zobacz też kategorię: Twórczość Czesława Niemena.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b c d Czesław Niemen [online], rmf.fm, Cytat: gatunek: electronica, psychodeliczny rock, rock progresywny, rock eksperymentalny
    Czesław Niemen (naprawdę Czesław Wydrzycki), to jeden z najważniejszych i najwybitniejszych twórców muzyki w Polsce. Po odejściu w 1967 roku z bigbeatowego zespołu Niebiesko-Czarni, występował jako solista. Kierował także własnymi grupami: Akwarele, Niemen-Enigmatic oraz Grupa Niemen. Poza nagrywaniem kompozycji na własne albumy, Niemen tworzył również muzykę filmową i teatralną. Brał między innymi udział w nagraniu muzyki do „Wesela” Andrzeja Wajdy, gdzie wykonywał partię Chochoła. Artyście nieobca była również poezja – poza wykorzystaniem w utworach wierszy Norwida, Asnyka i Przerwy-Tetmajera, Niemen sam pisał, publikując wiersze, między innymi na łamach magazynu „Tylko Rock”. W ostatnich latach kariery Czesław Niemen, poza komponowaniem muzyki, zajmował się również tworzeniem grafik komputerowych. Wybitny artysta zmarł 17 stycznia 2004 roku. (pol.).
  2. Czesław Niemen [online], AllMusic, Cytat: Styles: Contemporary Pop/Rock, Blues-Rock (ang.).
  3. Czesław Niemen [online], Radio Zet [dostęp 2019-02-24] [zarchiwizowane z adresu 2013-07-31] (pol.).
  4. Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny. Lubomir Mackiewicz (red.), Anna Żołna (red.). Warszawa: Wydawnictwo „Interpress”, 1993, s. 496. ISBN 83-223-2644-0.
  5. Czesław Niemen discography – RYM/Sonemic [online], Rate Your Music [dostęp 2023-03-11] (ang.).
  6. Czesław Niemen | Życie i twórczość | Artysta [online], Culture.pl [dostęp 2023-03-11] (pol.).
  7. JazzPRESS – Mistrzowie Polskiego Jazzu vol. 2 – Czesław Niemen [online], jazzpress.pl [dostęp 2023-03-11].
  8. a b c d Czesław Niemen. W: Tomasz Raczek: Karuzela z herosami. Michałów-Grabina: Instytut Wydawniczy Latarnik, 2004, seria: Biblioteka „Latarnika”. ISBN 83-917-891-7-9. OCLC 61285012. (pol.).
  9. Leszek Gnoiński, Jan Skaradziński, Encyklopedia Polskiego Rocka, Warszawa: Świat Książki, 1997, s. 310, ISBN 83-7129-570-7, OCLC 43868642.
  10. a b c Міхал Карневіч: Чэслаў Немэн вучыўся ў Гродне. Niemen Muzey, 2013-05-25. [dostęp 2013-06-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-26)]. (biał.).
  11. Nie żyje Jadwiga Bortkiewicz, siostra Czesława Niemena [online], Interia [dostęp 2020-03-17] (pol.).
  12. a b c d e f g h i j Marek Wąs, Czesław Niemen: wyrzucony przez żonę [Cykl „Wyborczej” – cz. 1] [online], wyborcza.pl, 17 listopada 2014 [dostęp 2016-11-07].
  13. a b Białoruskie ślady po Niemenie na nowej stronie internetowej [online], Onet.pl, 17 lutego 2013 [dostęp 2013-02-19] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-03].
  14. a b Świebodzin – Ławeczka Niemena. Atrakcje turystyczne Świebodzina. Ciekawe miejsca Świebodzina [online], www.polskaniezwykla.pl [dostęp 2016-04-14].
  15. C. Wydrzycki*, Niebiesko-Czarni – Adieu Tristesse / El Soldado De Levita [online], Discogs [dostęp 2019-08-05] (ang.).
  16. Ewa Kałużna: Czesław Niemen. Muzeum Jazzu. [dostęp 2024-02-13].
  17. Izabela Michalewicz, Jerzy Danilewicz: Villas. Nic nie mam przecież do ukrycia. Świat Książki, 2011, s. 73. ISBN 978-83-7799-068-1.
  18. Mirosław Pęczak, Niemen, którego nie ma, „Polityka”, 2014, nr 3, s. 3.
  19. a b c Sebastian Łupak: Czesława Niemena wspomina Franciszek Walicki. Gazeta.pl Trójmiasto, 2004-01-23. [dostęp 2010-09-01].
  20. Rozrywka i informacje.[martwy link]
  21. Izabela Michalewicz, Jerzy Danilewicz: Villas. Nic nie mam przecież do ukrycia. Świat Książki, 2011, s. 71. ISBN 978-83-7799-068-1.
  22. XIII Festiwal Piosenki Radzieckiej Zielona Góra 1977: program b.n.s.
  23. Rysiek Riedel głosami innych. Polskie Radio, 2001-09-07. [dostęp 2015-10-04].
  24. Czesław Niemen – biografia i zdjęcia [online], Wyborcza.pl, 17 stycznia 2004 [zarchiwizowane z adresu 2010-01-21].
  25. Paweł Piotrowicz, „Założyłam ją dla Ciebie” Pierwszy wywiad Natalii Niemen, córki Czesława Niemena, poświęcony ojcu [online], Onet.pl, 14 stycznia 2011, s. 4 [dostęp 2011-01-17] [zarchiwizowane z adresu 2012-07-12].
  26. a b Kronika. Kalendarz warszawski styczeń-marzec 2004. „Kronika Warszawy”. 2 (121), s. 101, 2004. 
  27. Cmentarz Stare Powązki: Czesław Niemen, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2019-12-19].
  28. Ewelina Rajchel, Farida: Serce i spontaniczność [online], kulturaonline.pl, 16 stycznia 2012 [dostęp 2016-10-10] [zarchiwizowane z adresu 2012-06-27].
  29. Niemen był moją miłością – rozmowa z Faridą, włoską piosenkarką. gloswielkopolski.pl, 2014-01-15. [dostęp 2016-10-10]. (pol.).
  30. Wdowa po Niemenie zapomniała o jego testamencie?. Fakt.pl, 2012-12-13. [dostęp 2013-07-05]. (pol.).
  31. Wydano piracką płytę Niemena [online], Onet.pl, 5 lipca 2013 [dostęp 2013-07-05] [zarchiwizowane z adresu 2013-07-08].
  32. Urszula Kasprzak, Ewa Anna Baryłkiewicz, Urszula, Grupa Wydawnicza Foksal, 2022, s. 45, ISBN 978-83-280-9679-0.
  33. FilmPolski.pl [online], FilmPolski [dostęp 2019-08-17] (pol.).
  34. FilmPolski.pl [online], FilmPolski [dostęp 2019-08-23] (pol.).
  35. FilmPolski.pl [online], FilmPolski [dostęp 2019-08-23] (pol.).
  36. FilmPolski.pl [online], FilmPolski [dostęp 2019-08-17] (pol.).
  37. FilmPolski.pl [online], FilmPolski [dostęp 2019-08-23] (pol.).
  38. FilmPolski.pl [online], FilmPolski [dostęp 2019-08-23] (pol.).
  39. Uroczyste nadanie imienia... [online], Publiczne Gimnazjum nr 2 w Strzelcach Opolskich [zarchiwizowane z adresu 2012-05-05].
  40. a b Publiczne Gimnazjum Nr 3 im. Cz. Niemena.
  41. Odsłonięcie „Ławeczki Czesława Niemena” [online], Starostwo Powiatowe w Świebodzine, 22 czerwca 2009 [zarchiwizowane z adresu 2009-06-26].
  42. Dziwny jest ten świat... [online], NBPortal.pl, 16 czerwca 2009 [zarchiwizowane z adresu 2009-08-26].
  43. Czesław Niemen na monetach NBP [online], NBPnews.pl, 18 czerwca 2009 [dostęp 2009-06-20] [zarchiwizowane z adresu 2009-06-21].
  44. Przeboje Niemena na festiwalu w Sopocie [online], Wyborcza.pl, 4 sierpnia 2004 [dostęp 2009-08-23] [zarchiwizowane z adresu 2009-11-08].
  45. 46. Międzynarodowy Sopot Festival: artyści wspominają Niemena [online], Onet.pl, 23 sierpnia 2009 [dostęp 2009-08-23] [zarchiwizowane z adresu 2009-08-26].
  46. Wystawa Niemen w Ney Gallery&Prints [online], O.pl Polski Portal Kultury, 27 marca 2015 [dostęp 2017-06-23] [zarchiwizowane z adresu 2017-10-12].
  47. Wyborcza.pl [online], poznan.wyborcza.pl [dostęp 2022-06-08].
  48. BIP Warszawa – oficjalny portal stolicy Polski [online], bip.warszawa.pl [dostęp 2017-03-18] (pol.).
  49. Uchwała RMWr 2021 ↓, § 1, załącznik.
  50. Agata Siniarska, Złoty artKciuk dla Czesława Niemena [online], Radio Victoria, 30 września 2019 [dostęp 2022-10-04] (pol.).
  51. a b c d http://olis.onyx.pl/listy/index.asp?idlisty=466&lang=
    http://olis.onyx.pl/listy/index.asp?idlisty=260&lang=
    http://olis.onyx.pl/listy/index.asp?idlisty=186&lang=
    http://olis.onyx.pl/listy/index.asp?idlisty=190&lang=
    http://olis.onyx.pl/listy/index.asp?idlisty=423&lang=
    http://olis.onyx.pl/listy/index.asp?idlisty=502&lang=
    http://olis.onyx.pl/listy/index.asp?idlisty=187&lang=
    http://olis.onyx.pl/listy/index.asp?idlisty=194&lang=
    http://olis.onyx.pl/listy/index.asp?idlisty=186&lang=
    http://olis.onyx.pl/listy/index.asp?idlisty=59&lang=
    http://olis.onyx.pl/listy/index.asp?idlisty=704&lang=
    http://olis.onyx.pl/listy/index.asp?idlisty=1125&lang=.
  52. „Dziwny jest ten świat” – Czesław Niemen [online], Wirtualna Polska [dostęp 2020-07-08] [zarchiwizowane z adresu 2014-09-08].
  53. a b c d e f OLiS – oficjalna lista sprzedaży: Albumy (Należy wybrać tydzień: 29.09.2023–05.10.2023). olis.pl. [dostęp 2023-10-12]. (pol.).
  54. 45 lat Złotej Płyty w Polsce: Czesław Niemen „Dziwny jest ten świat” [online], Onet.pl, 19 grudnia 2013 [zarchiwizowane z adresu 2013-12-24].
  55. „Sukces” – Czesław Niemen [online], Wirtualna Polska [dostęp 2020-07-08] [zarchiwizowane z adresu 2011-03-01].
  56. a b c d e OLiS – oficjalna lista sprzedaży: Albumy (Należy wybrać tydzień: 26.01.2024–01.02.2024). olis.pl. [dostęp 2024-02-08]. (pol.).
  57. „Czy mnie jeszcze pamiętasz?” – Czesław Niemen [online], Wirtualna Polska [dostęp 2020-07-08] [zarchiwizowane z adresu 2009-11-17].
  58. „Enigmatic” – Czesław Niemen [online], Wirtualna Polska [dostęp 2020-07-08] [zarchiwizowane z adresu 2014-09-08].
  59. „Niemen – «Czerwony Album»” – Czesław Niemen [online], Wirtualna Polska [dostęp 2020-07-08] [zarchiwizowane z adresu 2014-12-01].
  60. „Terra Deflorata” – Czesław Niemen [online], Wirtualna Polska [dostęp 2020-07-08] [zarchiwizowane z adresu 2012-02-17].
  61. „spodchmurykapelusza” – Czesław Niemen [online], Wirtualna Polska [dostęp 2020-07-08] [zarchiwizowane z adresu 2012-02-17].
  62. 41 Potencjometrów Pana Jana [online], empik.com [zarchiwizowane z adresu 2014-09-08].
  63. Czesław Niemen – „Kattorna/Pamflet na ludzkość” [online], Onet.pl [zarchiwizowane z adresu 2014-09-08].
  64. Platynowe płyty CD przyznane w 2004 roku [online], ZPAV [dostęp 2020-10-27].
  65. Złote płyty CD przyznane w 2004 roku [online], ZPAV [dostęp 2020-10-27].
  66. Empik zaprasza na spotkanie z Małgorzatą Niemen w ramach promocji płyty „Spiżowy krzyk” [online], Lubelski Serwis Informacyjny, wrzesień 2008 [zarchiwizowane z adresu 2014-09-08].
  67. Nasz Niemen (książka + 2CD), – Firma Księgarska Olesiejuk Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością S.K.A [online], olesiejuk.pl [dostęp 2021-05-31] [zarchiwizowane z adresu 2014-09-08] (ang.).
  68. Platynowe płyty CD przyznane w 2009 roku [online], ZPAV [dostęp 2020-10-27].
  69. Zpav – OLIS.
  70. Platynowe płyty CD przyznane w 2012 roku [online], ZPAV [dostęp 2020-10-27].
  71. Niemen mniej znany [online], natalianiemen.pl [dostęp 2018-02-19] [zarchiwizowane z adresu 2018-02-19].
  72. Krzysztof Zalewski wydaje płytę z piosenkami Niemena. Posłuchaj pierwszego singla [online], Onet.pl, 11 grudnia 2017 [dostęp 2018-01-20] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-24].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]